英格兰球迷最支持意大利

英格兰无缘今夏欧洲杯决赛圈比赛，那么，广大英伦球迷会支持哪支球队？是拥有英超头号球星C罗的葡萄牙，有托雷斯和法布雷加斯的西班牙，有切赫的捷克，曾有英超球星坎通纳和亨利的法国，抑或范佩西、范德萨的荷兰？答案出乎意料，根据一项调查显示，大部分英格兰球迷将会支持意大利。
西班牙排名第二，法国第三，荷兰、德国、瑞典、克罗地亚(将英格兰踢出欧洲杯决赛圈的“敌人”)、瑞士、希腊和波兰分列四到十位。葡萄牙连前十都没有进入，或许这与他们过去连续三次在大赛中淘汰英格兰有关。
不过，在5000名球迷中，超过四分之三的人表示对本届欧洲杯不感兴趣。另外，五分之四的球迷对于英格兰无缘6月7日开战的欧洲杯感到沮丧。
此外，另外一项调查结果显示，顶级联赛球队球迷中，五分之三的人表态他们是在英超开始之前就已经对足球感兴趣。

神秘豪门愿为切赫报价四千万 门神要求续约加薪

切尔西门神切赫的经纪人透露有一家欧洲顶级俱乐部愿意为切赫报价4000万欧元，但他拒绝透露该俱乐部的名字。
04年1月，切赫和切尔西签署了5年的转会合同，转会费达到1030万欧元，他在夏季正式加盟切尔西。在效力蓝军期间，他已经成为世界最佳门将之一，并在05/06赛季创造了单赛季只失15球的英格兰顶级联赛最少失球记录。

喜欢哲学的朋友一起分享～

１．快张开双臂欢迎吧朋友，这一步步走来的是岁月镀金的早晨，是生命灿烂的前程．
２．人的一生像四季，春播，夏长，秋收，冬藏．朋友，趁你青春，趁你意气风发，努力撒播幸福的种子吧～！
３．年轻人最值得自豪的不在于从不跌倒，而在于每次跌倒之后都能爬起来～！
４．人可以放弃选择，但不可以选择放弃～！
５．翻脸比洗脸快．
６．权利对世界说你是我的，爱心对世界说我是你的．
７．语言这个东西不好学，非下功夫不可．
８．今天你所看到的，永远是明天你所得到的．
９．有了猜疑，便开始有了距离．
１０．走好第一步，才能走好千百步．
１１．这个世界上我们最不了解的人是我们自己．
１２．这个世界上没有可怜的人，因为不可能有一个世界通用的可怜的标准．
１３．你可以没钱，没权，没官，但却不能没有良心．
１４．没有一个敌人是微不足道的．
１５．做对事常常不被人提起，做错事却不会被人忘记．
１６．如果没有经验你很难找到工作，如果没有工作，你就很难得到经验．
１７．人生－下课啦，放学啦，放假啦，毕业啦，混够啦，老啦，后悔啦，死啦．
１８．失败的最后一个台阶，就是成功的第一个台阶．
１９．勇敢是胜利的起点．
２０．荣誉，就是不断努力．
２１．当把别人当傻瓜的时候，也正是你自己变成傻瓜的开始．
２２．光荣掌握在劳动的双手．
２３．人最大的错误是来自于内心的软弱．
２４．所谓做人的技巧有时就是说话的技巧．
２５．生命是上帝的作品，人生则是每个人自己的作品．

美国的奖学金申请（怕以后找不到，转了）

国际学生在美国读书所需的费用可以参考各院校的目录手册，或学校所提供的申请信息。不同的院校有不同的学费标准，公立学校大体一致，但又不完全相同，而且公立学校的学费通常比私立学校要少。一些私立学校可能会提供奖学金，有些州立学校却没有奖学金。两年制的学校和社区学院通常所需的费用要少于那些提供学士学位和设有研究生专业的院校。
美国高校奖学金(校内奖学金)从总体上分三大类：非服务性奖学金(Non-service Scholarship)、服务性奖学金(Service Assistantship)和学校贷款(Loan)。又细分为以下几种：1. 助学金(Fellowship)；2. 奖学金(Scholarship)；3.学费减免(Tuition-waiver)；4.助研金与助教金(Research Assistantship and Teaching Assistantship)；5.校外住宿节省或减免(Off-campus Housing Credit or Saving)；6.校内打工(Study-Work / Campus Job)。
下面主要介绍的是适合中国留学生的奖学金项目和资金资助来源情况：
所有的资金援助通常是通过支票支付，所以学生一定要提前在美国的银行里设立自己的帐户，以便提取现金。另需提醒的是，所得到的资金援助通常是要纳税的。学生们还需自己准备足够的费用来支付第一个月的开销，因为在收到支票后，往往从第二个月开始才能提到现金。
在美国读书的国际学生，如何得到合适的财政援助是学生们需要认真考虑的一项内容。是否有资格申请某种奖学金，是没有统一标准的，这需要视具体的奖学金而定。有些要求学生的TOEFL成绩达到一定分数；有些则是针对来自某个国家的学生；有些却要求学生的平均成绩达到一定分数。同样，申请奖学金也没有统一的格式，有的只要求完成申请表格，有的是要求写一篇专题论文，或是要求学生从事某一领域的研究。

国际学生的资金援助来源：
1. 国际学生的助学贷款(International Student Loans)
国际学生的助学金贷款项目是针对全球各地想要在美国读书的国际学生，它可以帮助学生在美国的大学或学院内顺利地完成学业。因为有大量的国际学生在美国读书，而且数量在逐年递增，资金援助方面的需求也在相应地增加。为满足这方面的需求，美国政府提供了相当数额的助学金贷款给那些为非美国公民的学生。
助学金贷款对于那些在美国读书的国际学生来说，是一种非常实用的筹集资金的方法，申请者有时可以申请到相当高数额的助学金贷款，这足以支付他们的全部学习费用(包括学费、食宿费、日常生活开销等)，通常可以每年贷到US$30,000，有些项目甚至可以每年贷到US$50,000。但较长的还款期限，加上贷款利息(国家规定的利息如有变动，则贷款利息也随之变动，所以还款总额会有变动)，使得学生们要保证在毕业后有足够的还款能力。学生在读其间，可以延迟还款期限，但从毕业后的第六个月开始，就要每月还款，最长年限为20年。当然学生可以选择提前还款，以节省相当一部分的利息。
只要学生被美国认可的正规大学录取，都可以通过电话或在线申请Student Loans for International Students 的方式提出申请，但需要有一位美国公民或在美国有永久居住权的人(绿卡持有者)，为其做贷款担保。担保人必需同时具备下列三个条件：
n 有符合要求的信用卡，在美国居住并工作至少两年。
n 有收入证明，如果是自营经济的，至少要有两年时间。
n 是美国公民，或在美国有永久居住权，而且最近两年要居住在美国。
助学贷款一旦申请成功，则此笔款项会直接支付给学生本人，而且较其它方面的贷款利率相比，助学金的贷款利率极低，无需支付申请费用。目前，已有大量的国际学生申请并享受到了助学金贷款。该项目规定每个申请者每年的贷款金额不能多于其该年所有费用的总和，具体数额依据学校每年所需的费用而定，有些学校的申请者每年可以贷US$30,000，有些学校的申请者则可以每年贷到US$40,000。
在美国读书的国际学生，可以通过点击International Student Loan了解到相关的详细信息。需要提请国际研究生注意的是：国际学生如果作为一名研究生在美国读书，要想得到助学金的贷款，并不是一件很容易的事情，通过点击这里，可以得到有关研究生在助学金贷款方面的详细信息。

2.校方提供的财政援助(Schools that Award Financial Aid)
美国各院校对成绩优秀的学生都提供相应的奖学金，以此鼓励他们，通过点击这里，你会了解到相关奖学金项目的名称以及其所针对的研究领域等信息。当你找到感兴趣，又适合你的奖学金时，可以直接向学校或相关的机构去申请。但许多美国大学为国际学生提供的资金援助非常有限，为本科生提供的资金援助更是少于研究生，学校则是通过各种不同的方式来帮助解决国际学生在财政方面的问题。通过这里Schools Awarding Financial Aid pages，可以了解到哪些大学为国际学生提供资金援助。有些私立学校在学费上可以打折，或是减少收费，而公立学校很少有这样的选择。学生们可以在各院校的官方网站里找到该校在财政援助方面的详细信息，比如各种财政援助的种类、获得援助的学生比例、发放的金额等。

3.美国政府(U.S. government)
国际学生是没有资格申请Federal aid的，比如：Stafford Loans或Plus Loans，但可以通过在本国的美国大使馆了解到其它的美国政府提供的资金援助。

4. 国际机构(International organizations)
有些国际机构，比如the Fulbright Commission，为来自全球的学生提供资金援助，另外还有The United Nations、AMIDEAST、World Council of Churches、Soros Foundation和World Health Organization，这些机构的奖学金也极具竞争力。

5. 勤工俭学
当你在考虑资金来源时，一定不能完全依靠在美国打工的收入。在美国，对于外来移民的工作规定非常严格，尤其是在读的学生。很多地方不允许学生做全职，只能做兼职，或在校区内工作。上课的时间段内，是不允许工作的，而且每周的工作时间不可以超过20小时，因此，通过勤工俭学的方式所得到的报酬往往并不多。你可以从Working in the USA pages了解到对学生工作的相关规定。

6. 学生自己所在的国家
学生也可以通过自己所在的国家，按照相关规定，得到奖学金。

7.自已的家庭
对于一名国际学生来说，其实最主要的经济来源还是自己的家庭。最新研究表明，65%的国际学生其经济来源于自己的家庭或亲戚，其次才是校方的支持。

需要提醒学生们注意有关奖学金的陷阱，这些奖学金陷阱分布广泛，往往把国际学生作为第一目标，以骗取他们的钱财，在此做些说明，以帮助学生们辨别可能遇到的奖学金陷阱：
(1)预付款/申请费。任何时候申请奖学金，都无需预先付费或支付申请费，如有要求预付款/申请费的机构，多数会把学生的预付款/申请费中饱私囊，而你从此再也收不到这些机构的回音了。
(2)提供奖学金保证书。不要轻信那些公司做的广告宣传，这些公司通常也是要求学生们预先支付一笔费用，保证你能够申请到奖学金，并承诺将返还这笔费用。合法、正规的服务机构是从来不向学生保证，一定能申请到奖学金的。
(3)公司/奖学金的名称。如果你看到某奖学金服务机构或公司的名称中有“Official”、“National”、“Government”，或听上去好像Governmental或Oficial之类的名称，就一定要当心，这些公司往往利用这些名称来掩盖他们的欺诈行为。
鉴于以上原因，学生们在申请奖学金时，一定要警惕，如果听上去过于完美而难以相信的话，一定要再查找更多的相关信息。切记，不要预先支付任何费用。如果你怀疑自己有上当的可能，那些合法正规的机构也非常愿意帮助你查出非法机构的详情，从而有机会讨回损失的费用。
以下提供几个非常有用，而且是免费查询的网站：International Scholarships；Fund Finder from the College Board；International Educational Financial Aid；Fast Web Scholarships；Student Scholarship Search。
需要注意的是，任何财政援助的申请，都必须在所规定的截止日期之前，以邮寄的方式或在线提交申请的方式提交给申请的院校，各院校也都会把截止日期标注在相应的财政援助信息内。

Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri

07-07-2005, 04:35 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (1) 2005.06.01
To view links in this forum your post count must be 1 or greater. Your post count is 0 momentarily. To view links in this forum your post count must be 1 or greater. Your post count is 0 momentarily.
Elixan töre saghuniy (1961-yili)
2003-Yili özbékistanning paytexti tashkent shehiridiki "sherq neshiriyati" 1944-yili ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining reisi elixan törining "türkistan qayghusi" namliq kitabini özbék tilida neshir qildi.
Eser1966-1973-yilliri yézilghan bolup, bu muellipning hayatining axirqi basquchliri bolushigha qarimay, u pütün imkaniyetliri bilen mexpiy rewishte mezkur esirini yézip püttürgen. Mirzaqamaq sharaitida tamamlan'ghan "türkistan qayghusi" da elixan törining hayat musapisining aldinqi basquchliri yeni ghuljida qozghalghan milliy azadliq inqilabighiche bolghan waqit ichide ottura asiyada we uyghur élide körgen bilgenliri teswirlinidu. Eserde yene elixan törining millet, siyaset, din we medeniyet qarashlirimu ekis etken bolup, uning neziride türkistanning ikki qisimi yeni sherqiy türkistan bilen gherbiy türkistan ayrilmas bir gewdidur. Shunga u öz esirige türkistan qayghusi dep nam qoyghan.
Elixan törining kéyinki paaliyetliri
1944-Yilidin 1949-yilighiche dawamlashqan sherqiy türkistan jumhuriyitining reis jumhuri elixan töre saghuniy 1946-yili 6-ayning otturlirida sowét ittipaqining ghuljida turushluq razwétka xadimliri teripidin mexpiy rewishte "sizni qorghasta özbékistan kommunistlar partiyisining birinchi sékritari osman yüsüpow kütüwatidu. Sözlishidighan muhim ishlar bar "dégen teklip bilen aldap, sowét ittipaqigha élip chiqip kétilgendin kéyin, hayatining qalghan qisimini tashkent shehiride ötküzidu. Elixan töre saghuniy bu jeryanda "tömür tüzükliri", "muzika risalisi", "nawadir ul weqe" qatarliq bir qanche eserni paris we ereb tilidin özbékchige terjime qilidu hemde "türkistan qayghusi"," diwan saghuniy" qatarliq eserlirini yazidu.
Elixan töre eyni waqitta öz hayatini qattiq sowét tüzümi astida, mirza qamaqta ötküzgen bolup, uning jemiyet bilen keng alaqe qilishi, öz eserlirini erkin türde élan qilishi zor cheklimilerge uchrighan bolushigha qarimay, u öz ghayisi we idiyisini ekis ettüridighan shéirlarni shuningdek bashqa eserlerni yézip qaldurghan. U, bu eserlerning haman bir küni yoruqluqqa chiqishigha ishen'gen shuningdek sowét tüzümini öz ichige alghan barliq diktaturuluq , mustebit sistémilarning haman zawalliqqa yüzlinidighanliqini aldin körgen idi.
Elixan töre öz esirini yézishni tengri we millet aldidiki qerz dep bilgen
"Türkistan qayghusi" ning muqawisi
Elixan töre saghuniy türkistan qayghusi namliq kitabining muqeddimiside özining néme sewebtin bu eserni yazghanliqi we néme sewebtin uninggha türkistan qayghusi dep nam bergenlikini chüshendürüp, özining bu eserni yézishigha allah we millet aldidiki ada qilishqa tégishlik burchi türtke bolghanliqini körsitidu. Elixan töre bu heqte mundaq dep bayan qilidu:
"Men eli saghuniy yashliq-yigitlik künlirimdin bashlap, erebi, farisi tillarni toluq rewishte özleshtürgen idim. Zamanning manga körsetken tosqunluqlirigha qarimay, tengrining yardimide keng kölemde dini, tibbi, we tarixi melumatlargha ige boldum. Erebche, farischilarni yézish, shéir éytish qabiliyiti mende bolsimu, lékin men öz türkiy ana tilimni bashqa tillardin artuqraq kördüm. Chünki, qaysi bir milletning ana tili öz wezipisini ötelmey, bashqa yat tillar aldida meghlubiyetke uchrap tiz pükse, undaq millet anche uzun'gha qalmay insaniy hoquqlardin ayrilghan halda uning hayat deptiri üstige qara xet yézilishi shübhisizdur. Undaq milletler peqet wetenliridinla emes, belki pütün barliqi bilen tarix yüzidin yoqilishqa mejbur bolidu. Yuqirida bayan qilin'ghan sözlerge qarap, özümde toplighan peziletlerdin tarix ilmini tallap aldim. Chünki, shu hazirqi dewrimiz 1966-yilida öz wetinide turup ghérb bolghan xelqimiz üchün tarix ilmi béliqqa- su kérek bolghandek kérek ikenlikini men uzundin buyan sezgen idim".
"Ötmüsh tarixini untup hazirqi tarixini tonumighan bir millet, qarangghuda qalghan, qolida tayiqi yoq kor kishi kebi qayaqqa ayaq bésishni bilelmey, düshmenning yéteklishige egiship kétishke mejbur bolidu. Ochuq pikirlik sezgür weten oghlanlari tarixning qandaq zörür ikenlikini méning shu sözlirimdin ilham élip chongqur chüshinishliri kérek".
"Emdi wetinim méni söymisimu, men uni söygenlikimdin, olusum méni mesitmisimu, men uni mensitkenlikimdin, weten üstide boliwatqan tarixiy özgirishlerni we hem buning kélechektiki yaxshi-yaman netijilirini körsitip, weten balilirigha ülge bolghidek, bashqilar buningdin ibret alghudek, bir tarixiy eser yézishqa kirishtim. Biraq men peqetqina islamperes emes idim. Belki yarilishimdinla insanperes idim".
Elixan töre özbékistan heqqide eser yézishtin köre sherqiy türkistan heqqide yézishni zörür dep bilgen
Elixan töre hayatining muhim qisimini uyghur élide ötküzgen bolup, u mezkur elning siyasiy tarixida muhim orun tutqan shexs idi.
Elixan töre esirining kirish söz qisimida yene özining bu eserni yézish jeryanida qanchilighan derdlik köz yashlirining qeghezler üstige tökülgenlikini, shu sewebtin eserni "türkistan qayghusi" dep atighanliqini eskertidu.
Elwette, bu yerde éytiliwatqini élixan törining adettiki köz yashliri emes, belki u özi eqide baghlighan ghayisi üchün tökülgen yashlar, türkistandin ibaret bu keng zéminning azadliqi, erkinliki üchün azablan'ghan qelb zarliri idi.
Elixan töre yene öz esirini eslide hazirqi özbékistan dep atalghan uning wetini heqqide yézishni oylashqan bolsimu, biraq bu yerlerde axirqi waqitlarda yüz bergen éghir hadisiler, dehshetlik weqeler, tégi yoq déngiz kebi tügimes dastan bolghanliqi üchün waqtinche bolsimu, ularni qoyup turushni qarar qilghan. U bu heqte mundaq dep yazghan:
"Shu künlerde ejdihar aghzigha kélip qalghan, bizdin baldurraq yütüp kétilish aldida turghan sherqiy türkistan heqqide yazmaqni ela kördüm. Chünki, bu yerde 1931-yilidin 1946-yilighiche bolup ötken ulugh tarixiy weqelerge özüm bashchiliq qilip, emgikim singgen, közüm körgen idi. Bashqa wijdansizlar kebi tarix yüzini qarilashtin saqlinip ötken hadisilerde bolghan weqelerni héch yaqqa burimastin eyni, toghra yézishni lazim taptim. Lékin, bu ikki ölkining tarixi, siyasiy ehwalliri bir-biri bilen nahayiti baghlinishliq idi . Men pütün dunyani küresh meydanigha chaqirghan sowét hakimiyitining 1917-yili qurulghan künidin bashlap, 1931-yillarghiche ötken dehshet-wehshiy künlerni azraq bolsimu, yeni goya déngizning bir qetrisi kebi bolsimu yézip chiqmiqimni tarixiy wezipem dep bildim. Shuning üchün cheksiz qudretlik ulugh tengrige séghin'ghan halda sherqiy türkistan'gha otkünümde körgenlirimni, qilghan ishlirimni bayan qilmaqchi bolup, sözge kirishtim.
Elixan töre shuningdin kéyin, özining hayat sergüzeshtiliri heqqidiki bayanlirini bashlaydu.
(Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-07-2005, 04:37 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (2)
2005.06.08
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre öz hayatining axirqi yillirida tashkentte yézip püttürgen "türkistan qayghusi" namliq eslime xaraktérliq esirining 1-tomining deslepki babini "qeshqerge ötüsh" dep atighan.
Aptor bu bapta özining néme sewebtin qeshqerge kétishke mejbur bolghanliqi shuningdek 1917-1920-yillirida rusiyide yüz bergen char padishahni aghdurush we uningdin kéyinki, sowét hakimiyitini tiklesh heriketliri jeryanida ottura asiyada yüz bergen dehshetlik weqeler heqqide bayan qilidu.
Elixan törining neziridiki bolshiwiklerning mahiyiti
Elixan töre sowét bolshiwik hakimiyitige chish tirniqighiche öch bolup, uning bayan qilishiche, buningdiki seweb bolshiwiklerning eyni waqittiki shepqetsizlikliri, xelqni siniplargha ayrish bilen tepriqichiliq, milliy ayrimichiliq qilghanliqliri we bashqilar idi. Elixan töre saghuniy öz bayanlirini mundaq dep bashlaydu:
- Hayat tarixi-insanlarning sinipiy küreshliridin ibaret dégen xata pikir karl marks teripidin otturigha qoyulghan künidin bashlap, xelq ichide keng kölemde hesed otliri qozghilip, insanlar alimige pitne-pasatlar ishiki échilghan idi. Bu pikirni qarighularche qobul qilghuchi ademlerning qoligha hökümet ötkendin kéyin, xelq otturisidiki sinipiy ayrimichiliqni we xususiy mülükni yoqitish üchün, ishchilar hakimiyiti namidin dehshetlik qanunlarni chiqardi.
- Uning netijiside qara ishchi, nadan déhqanlardin bashqa xelq ichide heqliq(qanunluq) we (qanunsiz)heqsiz dégen pitne ghewghasi bashlandi. Dindarlarning sözi boyiche allahning iradisi, dehrilerning sözi boyiche, tebiet qanunigha qarshi turup, hayatliq alimide barawer hoquqi bilen yaritilghan insanlar ichidin bir qisimini, özliri chiqarghan xiyaliy qanunlirigha asaslinip,ularni hayatliq hoquqliridin pütünley mehrum qildi. Bu arqiliq étilghan-chépilghan gunahsiz kishilerning hésabi yoq idi. Ulardin éship qalghan qanunsizlar we hem qéchip yürüp qolgha chüshmigen kishiler heqqide her türlük jazalar belgilendi. Bezilirining barliq bayliqliri(nersiliri) musadire qilinip, bala-chaqiliri kochilargha heydilip, özliri yiraq yerlerge sürgün qilindi. Ularning köpliri qisqa we uzun muddetlik qamaqlargha élinip, éghir ishlargha sélindi. Xelq otturisidiki bezi bir ademlerni qorqitish we aldash yolliri bilen yoshurun xizmetlerge baghlidi.
- Urush-tillash we qiynashlar dehshitidin imanliq –imansin, wijdanliq-wijdansiz kishiler, bu mensepperes jalladlar aldida (bir tekis) turushqa mejbur idi. Chünki, tapshuruqlar toluq rewishte béjirilmise, ular üchün belgilen'gen éghir jazalarning derhal emelge éshishi shübhisiz idi. Héch qandaq gunahsiz, özlirige qarshi dep bilgen kishilerni shepe chiqmas yer asti öylerge kirgüzüp, qiynash astida öltürüsh kebi wehshilikler adettiki ishlardin idi. Bu jallatlarning qoligha chüshken bextsiz mezlumlar, qiynashning qattiqliqidin köngülliridiki sözliri, kömülgen mallirini yoshurup qélish buyaqta tursun ömride anglimighan, kishing xiyallarigha kirmeydighan siyasiy töhmet sözlirini iqrar qilishqa mejbur bolghanliqliridin, ularning köpliri pajielik halak boldi".
Elixan töre bir mezgil tungganlar arisida yoshurun yashighan
Elixan töre öz yurti toqmaqta turalmay, bir mezgil suquluq dégen jaydiki tungganlar arisida yashaydu. Bu tungganlar eslide yaqup beg qozghilingi zo zongtang teripidin basturulghandin kéyin, qeshqeriyidin qéchip ötken beyyangxuning egeshküchiliri idi.
Elixan töre tungganlarning himayisige we hörmitige érishidu. Buningdiki seweb uning diniy bilimila emes, belki raschil, semimiy bir insan ikenliki idi. U tunggan xelqighe hem yuqiri baha béridu. Elixan töre tungganlarning qozghilang heriketliri heqqide mundaq dep yazidu:
- Inqilab bashlan'ghan dewrliride közge körünerlik kishiler öz öylirige sigmighanliqidin men hem oz wetini toqmaq shehiride turalmastin bizdin yüz chaqirim yiraqtiki suquluq dégen jayda, tungganlarning ichide kün kechürüshke mejbur boldum. Chünki buxara oqushini shu zaman aditi boyiche püttürüp, qaytqinimda diniy ilim oqughuchiliri az bolsimu shularning ichide tépilar idi. Buning üstige ular bashqilargha qarighanda her jehettin bizlerge yardemchi idi. Tunggan xelqining kélip chiqishi, tarixini orni kelgende elwette yétishimiz bizning wezipilirimizdur.
-1919-Yilining axirlirida pishpekke qarashliq qara balta, aqsu kebi 18 rus qishliqi birleshken halda bolshiwéklerge qarhsi qozghilang köterdi. Bayliqqa toshqan pishpek, suquluq tungganliri hem chüshenmesliktin bu ishqa ariliship qaldi, netijide tartquluq pütünley ularnig üstige chüshüp, eng éghir zerbilik kaltekler bularning bashlirida oynitildi. Shundaq qilip, qizil armiye besh yüz öylükke yetmigen suquluq tungganliridin sekkiz yüz kishini heydep kélip, bazar otturisida pilimotqa tutti. Ular ichidin oq tegmey qalghan yaki yaridar bolup, jéni chiqmay turghanlarni qizil eskerler arilap yürüp, neyzilep öltürdi, qozghilangchilar merkizi bolghan besh ming chamiliq aqsuluq ruslardin ilgiri- kéyin bolup, ölüm jazasi körgenlirim ottuzdin ashmighan idi.
Allah saqlisa bala yoq dégendek shu yili suquluqqa bérishtin méni saqlap, bu kebi netijisiz, qanliq qozghilang apetliridin özi asrap qaldi. Shu weqe bolghanda men toqmaqtin sekkiz chaqirim shimal tereptiki tunggan qishliqi qaraqongghuz meschitide idim. Pishpek, suquluq qachaqliri qilich, miltiq kebi barliq qorallirini kötürgen halda tonighan-tonimighan arilash meni izdep, kirip kélishti. Buni körgen meshchit qowmliri öz bashliridin qorqushup, we yana meni ayighanliqliridin ularni bu yerde qondurmasliq üchün meslihet körsetken bolsimu, biraq men buninggha raziliq bildürmidim. Bu kebi zor apetlerdin méni nechche qétim saqlap qalghan méhriban tengrim iltipatigha ishen'genlikimdin bu mezlumlarni erlerche ochuq chiray bilen qarshi élip, sunuq köngüllirini kötürdüm. Ular bu yerde yoshurup élish imkaniyitining yoqluqidin , ilgiri-axiri ikki –üch kün turushqandin kéyin, almuta, yerkent chégriliri arqiliq ghuljigha otmekchi bolup ketti".
Élixan töre xatirisidiki tungganlar
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti prézidénti, elixan töre saghuniy 1919-yili qirghizistanning issiq köl etrapida yüz bergen rus, tunggan we qirghiz qatarliq milletlerning bolshiwiklerge qarshi qoralliq qozghilang heriketlirining meghlubiyet seweblirini xulasilashqa tirishidu. U suquluq rayonidiki tunggan musulmanlirining peqet özlirining iradisi we étiqadigha tayinipla, özidin qudretlik düshmen'ge qarshi jeng qilghan bolsimu, biraq pajielik meghlubiyetke we dehshetlik qirghinchiliqqa uchrighanliqigha nisbeten qattiq échinishini ipade qilidu.
Heqiqeten, tarixiy pakitlargha qarighanda, sowet hakimiyiti tiklen'gen deslepki yillarda ottura asiyadiki her qaysi milletlerning qattiq qarshiliqlirigha duch kelgen bolup, keng kölemlik qoralliq qozghilanglar partlighan idi. Bu musteqilliq küreshlirige özbék, qirghiz, tunggan, uyghur we bashqa milletlerning hemmisi ishtirak qilghan bolup, bu heriketler sowet hakimiyiti teripidin taki 90-yillarghiche "basmichilar herikiti" dep haqaretlinip kelgen .
Shu qétimqi qozghilanglar sowet kommunist qoshunlirining serkerdisi frunzi teripidin dehshetlik türde basturulghan bolup, yette sudiki bir qanche on uyghur yéziliridiki uyghurlarmu qizil armiye teripidin kolléktip halda qirghin qilin'ghan idi. Bu weqe tarixta" atu weqesi" dep atalghan . Démek, elixan töre ene shu pajieler heqqide yézishni millet aldidiki mejburiyet dep bilgen.
(Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-07-2005, 04:40 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (3)
2005.06.09
Elixan töre 1919-yili issiq köl etrapida yüz bergen kommunistlargha qarshi bir meydan qozghilangning pajielik meghlubiyet bilen axirlashqanliqigha nisbeten intayin échinish héssiyatida bolidu. Uning bayan qilishiche gerche bu qozghilanggha issiq köl boyliridiki yézilarda olturushluq ruslarmu qoshulghan bolsimu, biraq ular qizil armiye teripidin qirghinchiliqqa uchrimaydu ,peqet ottuz nechche kishila ölümge höküm qilinidu xalas. Emma qozghilanggha awaz qoshqan bashqa musulman milletler jümlidin tungganlar dehshetlik türde kolléktip qirghinchiliqlargha duchar bolidu.
Yégen tuzni qayturush yolida
Elixan töre bu chaghda tungganlar arisida turiwatqan bolup, u dadilliq bilen bir qanche shagirtlirini élip, suquluqtiki weqe yüz bergen jaygha bérip, palaketke yoluqqan xelqtin hal sorash qararigha kélidu. U bu heqte mundaq bayan qilidu:
"Suquluq tungganlirining tuzlirini yep, yaxshiliqlirini köp körgen idim. Ularning ichide ishenchilik shagirtlirim we dostlirim köp idi. Bundaq waqitlarda bérish xeterlik bolsimu, biraq chidap turalmay üch töt shagirtim bilen bir harwa adem bolup, suquluq terepke yol alduq. Pishpekke kelgiche tunggan qel'esi yol üstide bolghanliqidin, uni arilap ötüshke toghra keldi. Yéqinliship barghan sayning boyidiki köz körgen köngülsiz nersilerni til sözlep, qelem yézip chidiyalmaydu. Muntizim eskerlerge, qoralliq qoshun'gha, tili bölek, dini bölek bir qanche top quruq qol, qara küch kishiler qandaqmu taqabil turalisun?"
Elixan töre saghuniy eyni waqitta tunggan qatarliq qozghilang kötürgen xelqning peqet öz ghorurliri we rohigha tayinipla qudretlik düshmen'ge qarshi jengge atlan'ghanliqining orunsiz qurban bérishke élip kelgenlikige nisbeten nahayiti échinip, buning tejribe-sawaqlirini yekünleshke tirishidu.
Éghir pajiedin tughulghan tejribiler
Elixan töre suquluq weqesidin hés qilghan tejribiliri heqqide mundaq dep bayan qilidu:
" Ilah teripidin tebiet alimige ewetilgen ulugh peyghemberlerge we shu tebiet qanunlirigha boysunmastin bashqa héch chariler yoqtur. Urush penlirining qanuni boyiche, eskerlerning sani, qoral –jabduq we eskiri intizamliri, eng bolmighanda düshmenningkidin töwen we az bolmasliqi birinchi sherttur. Eger shu sharait qolgha kelse, u halda diniy, milliy haqaretke boysunmastin ,düshmen'ge qarshi qoralgha qol sunush, elwette perz bolidu. Bundaq imkaniyet bolmighan teqdirde , orunsiz urushtin saqlinip, waqtinche sebir qilishtin bashqa chara yoqtur. Biz hazir shundaq sharaitsiz, éghir ehwal astida turuptimiz, mehelle kochisidin ötüwatqinimizda yol boylap, bulang-talang qalduqliri, chéchilip yatqan nersiler, köydürüwétilgen imaretler ichide weyran bolup, yiqilip yatqan tamlar közge tashlinatti. Bularni körüp, köz yashlirimiz qurimastin shu yürgünimizche mezlumlar qanliri bilen boyalghan suquluq qishliqigha kirduq. Bu weqe yüz béripla barghinimiz üchün, musulmanlarning étilghan-chépilghanliri, kocha qanliri tazilan'ghan bolsimu, biraq qirghinchiliqning bashqa belgiliri téxi yoqalmighan idi. Saqchi kishiliri bizning bashqa yaqtin kelgenlikimizni körüp, aldimizni tosup, idarisigha élip bardi. Ölgenlerning xotun-qizliri, yétim balilirigha atalghan bir qanche kiyim-kécheklerni körsitip, özlirimizning yardem bérish üchün kelgenlikimizni bildürduq. Kéyin, yol xetlirimizni tekshürüp bizge ruxset qilghan bolsimu, emma yenila arimizda ishenmeslik peyda bolup, xéli köp söz boldi".
Mehkumluqtin qutulush yollirini izdesh
Elixan törining yézishiche, u hemrahliri bilen ming teslikte weqe yüz bergen jaygha bérip, palaketke uchrighan xelqtin hal soraydu. Biraq, shuningdin kéyin, hökümet terep uning péyigha chüshidu hemde derhal qeshqer terepke ötüp kétip panahlinish qararigha kélidu:
"Melumdurki, mehkumluqta ézilgen, qoralsiz, duduqlap qalghan tillar, ghelibe zulumliri bilen meghrurluniwatqan, her birining tumshuqidin tongguz qurti chüshüwatqan qoralliq, hakim tillar(shaxdam tillar) aldida néme déyelisun? Shuning bilen ghalip düshmen aldidin qandaq qilip bolmisun qutulup chiqqinimizdin kéyin, yardemge élip kelgen azdur-köptur nersilirimizni tarqattuq. Ölgenlerning aililirige köz yéshimiz bilen qiraet oqup, köngül éyttuq. Bu paydisiz urushta méning öz shagirtlirimdin yigirmidin artuq kishi shéhit bolghan idi. Bulardin eng chonglirining yéshi ottuzdin ashmighan idi. Shundaq qilip, bu jayda ikki-üch kün turghinimizdin kéyin, yene toqmaqqa qaytip kelduq".
"Qishning ötüshi yéqinliship, yerdin kökatlar yéngighina bash kötergen idi. Bir küni etigenliki, kocha ishikimizdin birsining chaqirghan awazi anglandi. Qarisam, öz mehellimizdiki mirzabay dégen kishi iken. U méni körgech, közige yash élip," sizge yaxshiliqlardin bashqini tilimeymiz, hazirqi hökümet aldida anglighinim boyiche, üstingizdin her türlük xewerler bar oxshaydu. Emdiki meslihet shuki, bezi ishlar yüz bergüche, orun özgertip, bashqa yerde turushingiz yaxshiraqtek körünidu" –dédi. Uning bu sözidin oylinip, qandaqla bolmisun bir éhtiyat sewebidin, yat bir hökümet tupriqigha ötmekchi bolup, seper teyyarliqigha kirishtim". Lékin, bashqa chégrilar bizdin yiraq bolghanliqtin, qeshqer terepke ötüshni maqul kördüm. Janpida shagirtlirimdin tunggan dawud xoja men bilen seperdash bolup yolgha chüshtuq".
Tarixiy pakitlargha asaslan'ghanda 1918-1920-yillirida ottura asiyada sowét hakimiyiti tiklinish jeryanida lénin rehberlikidiki sowét hakimiyiti we qizil armiye qattiq qarshiliqlargha duch kélidu. Bu qarshiliqlar qanliq basturulghandin kéyin, köp sandiki qazaq, qirghiz, uyghur, özbék we bashqa milletlerning qarshiliq idiyisidiki kishiliri uyghur éligha qéchip kélip bir mezgil panahlinish arqiliq, kéyin qaytidin küch toplap, sowét hakimiyitini yoqatmaqchi bolidu. Bu kishilerning terkibi türlük bolup, ular mal-mülki musadire qilin'ghan yuqiri qatlam kishiliri, musteqilliq pikirlirige ige ziyaliylar, bolshéwiklargha qarshi turghuchilar we weqege qatnashqan addiy puqralar hem bashqilar idi. Elixan töre ene shularning biri idi.
(Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-07-2005, 04:41 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (4)
2005.06.15
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre "türkistan qayghusi" namliq kitabining bash qisimida özining bolshéwiklarning ziyankeshlikidin saqlinish üchün qeshqerge kétish jeryanida yolda körgen weqelerni esleydu.
U tarixchi bolush süpiti bilen özi tughulghan toqmaq shehiri jümlidin balasaghun qatarliq jaylarning tarixi heqqide bayan qilip, özige xas köz qarashlarni otturigha qoyidu, uning qarishiche, balasaghun qedimki uyghur-oghuz medeniyitining merkezliridin biridur.
Musheqqetlik yollar
Elixan törining qeshqer sepiride uninggha hemrah bolghanlardin biri uning tunggan oqughuchisi we yene bir neper adem idi. U sepirini mundaq bayan qilidu:
"Yene öz sözimizge kéleyli. Toqmaqtin chiqip, toghra sherqqe qarap chimqurghan, buralsay, elariq, toyghaq, meydantal, quwaqi arqiliq méngip, qaraghow-qochqargha kelduq. Bu yerdin yürgünimizche bir nechche qonalghularni bésip ötüp, dolan dawinidin éship, narin süyi boyidiki narin shehirige kirduq. Bu töt teripi chong taghlar bilen oralghan eldur. Ruslar türkistanni bésiwalghandin kéyin, sherqiy türkistan'gha kirish qestige teyyarliq körüsh üchün narin süyi boyigha bir qel'e bina qilghan idi. Alataw we tiyanshan tagh-tizmilirining eng qélinlashqan orni we köchme qirghiz türklirining qaynighan jayi gherbiy –jenubi özbékistan, sherqiy jenubiy uyghuristan bolghanliqidin buning siyasiy ehmiyiti zordur. Bu yerdin chiqip arisi 45 chaqirim chanisida kélidighan ot béshi qishliqigha yétip kélip, tashkentlik tuyaqbay hajining öyige méhman bolup chüshtuq. U toqmaqta uzun turghan , öz mehellimizdin ketken kishi idi. Bu yerning töt teripi égiz taghlar bilen oralghan bolsimu, emma dalasi keng we otlaq-yaylaqliri köp idi. Ularning ichide arpa, aqsu dégen yerlerning chöpi küchlük, qimizi köp bolushta dangqii chiqqan idi. Ot béshida ikki kün turghandin kéyin, shu yerde qoshulghan qoshmaq hajim bilen üch kishi yoldash bolup, yolgha chüshtuq.
Böre aghzidin qutulush
Elixan töre qoshmet hajim qatarliq hemrahliri bilen chong yolda mangmay, mexpiy-kichik yollar bilen mangidu. Buningdiki seweb, etrapni chégra saqlighuchi bolshéwik eskerliri qaplap ketken bolup, egerde ularning qoligha chüshüp qalghanda ,ularning oltürilishi mumkin idi.
Elixan töre bu sepiri heqqidiki bayanlirini mundaq dawamlashturidu:
"Aldimizda bir qonalghu tashrabatta chégra qarawulliri-qirghiz shamirqan , rus chudir bashliq bir nechche esker barliqini bilduq. Bular aldidin ötüshte yolxéti miz yoqliqidin, qoshmaqhajimning mesliheti boyiche, toghra yolni qaldurup, béloshow dégen oghri yol bilen ketmekchi bolduq.Yolda kétiwatqanimizda yiraqta at yétilep kéliwatqan bir kishining qarisi köründi. Chong yoldin u yolgha burulghan waqtimizda aldimizdin kéliwatqan u kishi yiraqtin isharet bilen bizni chaqirdi. Uning bu chaqirishidin addiy kishi bolmisa kérek dep aldigha barduq. Qarisaq, chégra saqchiliri bashliqi –qirghiz shamirqan iken. Bizni körüsh bilen" hey siler qandaq kishisiler? Ochuq chong yolni qoyup yépiq kichik yolgha kirisiler? Qéni bu yaqqa ötünglar" dep bizni bashlighiniche yol üstidiki karwan saraygha chüshürdi. Shu arida qayaqtindur ikki-üch qirghiz yigitliri bilen ilgiriki sipahlardek béligha kümüsh bellik, yénigha egri qilich asqan shu yerlik qirghizlarning bashliqimu yétip keldi. Buni körgen qoshmaq hajimning közliri alaq-jalaq bolup," hey tang , ishlirimiz qandaq bolar? Sorap qalsa yol xétimiz yoq, allah saqlisun ! bizni qayturup narindiki jallatlargha tapshurup berse, waqit yaman, éghir künlerge qalmighiduq"dédi.
Toghra, buning déginidek u künlerde ishchi-kembegheller hakimiyiti qurulghanliqtin, erzimigen nerse bahanisi bilen öltürüsh ishlirini, insanning eng ulugh hoquqlirini inkar qilip, ong –solni ayriyalmighan ishchi-qoshchilarning qollirigha tapshurghan idi. Xelq ichide azdur –köptur chüshinishchan , közge körünerlik, barliq kishiler inqilab düshmenliri hésablinatti. Ularning qarishiche ,heqsiz dep qaralghan ademler jazagha tartilishtin saqlinish üchün bu bicharilerning , u kündiki hakimlargha özliridin bashqa héch qandaq guwah-ispat kérek emes idi.
Elixan töre qatarliqlar yerlik qirghiz saqchilirining adimigerchiliki we yardimige sazawer bolup, bixeter halda düshmening qolidin qutulup qeshqer chégrisidin ötüwalidu.U öz seperliride özining allahqa bolghan semimiy étiqadi tüpeylidin her qachan allahning saqlishigha ériship, qiyinchiliqlar we xeterler üstidin ghalip chiqqanliqini bayan qilidu.
(Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-07-2005, 04:43 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (5)
2005.06.22
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy özining 1966-1973-yilliri arisida yazghan "türkistan qayghusi" namliq kitabining birinchi babida bolshéwiklarning ziyankeshlikidin qutulush üchün qeshqerge qéchip bérip panahlinish yolida tartqan japa musheqqetliri hemde özining seper jeryanida hés qilghanliri heqqide nahayiti tesirlik we tepsili bayan qilidu.
Elixan töre seper jeryanida saqchilarning qoligha chüshüp qalghan bolsimu, lékin ularning yardimi arqiliq öz sepirini dawamlashturushqa muweppeq bolidu. Biraq, bu tagh yolliri nahayiti müshkül bolghanliqtin, köp qiyinchiliqlar we xeterlerge duch kélidu. Emma u yenila xeterdin qutulup, saq salamet kona chégra qorghini tash rabatqa kéliwélip, u jayda turiwatqan uyghur, qirghiz qatarliq musapirlarning yardimige sazawer bolidu.
Müshkül seperde tughulghan oylar
Elixan töre saghuniy öz bayanlirini mundaq dawamlashturidu:
"Etisi ornumdin turghanda qarisam, konidin qalghan tashrabat dégen tarixi saray aldigha kelgen ikenmiz. Buning birinchi binasini qeshqer hakimi muhemmed xan qurghan idi. U, sheybanilardin kéyinki, 1006-hijriyide wapat bolghan buxara padishahi meshhur abdullaxanning zamandéshi idi. Sherqiy we gherbiy türkistan soda-tijaret karwanlirini qaraqchilar hujumliridin saqlash üchün her ikki hökümdar özara kéliship shu orunda közetküchi esker qoyghan iken. Emma, buning qandaq netije bergenliki melum emes. Men bu yerdin ötken waqitta héch nerse qalmighan bolsimu, biraq aldi tereptiki kirish ishiki üstige bir ikki gezlik taxta tashlar qoyulghan. Otturidiki uzun yölkenning her ikki chétige yasalghan texminen qiriqtek gümbezlik öylerning belgiliri bar bolup, uning qible teripide yüz kishi yatqudek méhrabliq öy üsti oyulup ketken chong gümbizi bilen bille turatti. Shulargha qarighanda, bu bina öz waqtida xéli heshemetlik qurulush bolghan bolsa kérek.
"Qarang! oghuz, uyghur, kebi qehriman türk ulusining balilirini ! angsizliq, bilimsizlikliridin bügünki künde qol putlirigha qulluq we esirlik kishenliri sélin'ghan halda insaniy hoquqliridin pütünley ayrilghan idi. Basqunchi düshmenlerning hésabigha öz ana wetenliride turup, qandaq xar-zarliq bilen haywanlarche erksiz we mejburiyet qamchisi astida ishlep yürmekte -he?
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy
Yene öz sözimizge kéleyluq. Etisi hemmimiz on kishi bolup, tashrabat dawinidin éship, chadir köl boyigha chüshtuq. Bu bash -ayighi körünup turidighan, aylanmisi ottuz-qiriq chaqirim kelgüdek kichikrek köl iken, yolning yéqinigha qarap, yéngidin érishke bashlighan köl muzlirini késip ötüp, toraqat saraygha chüshtuq. Bu yerde bir öylük saraychi uyghurdin bashqa ,xitay hökümiti teripidin qoyulghan héch kishi yoq iken. Bir kéche yétip, etisi qeshqer chégrisidiki töyün töpe dégen jaygha kelginimizde yolimiz ikkige ayrildi. Udul ketsek, chaqmaq qarawul dégen orun bar bolup, yol tekshürgüchi xitaylar shu yerde turidiken. Shuning üchün biz üch kishi bashqa yoldashlirimizning mesliheti boyiche, sol qol terepke burulup, qara töpe dawinigha qarap yol alduq. Dawan astigha kelginimizde, 1800-yillardiki qeshqer hakimi yaqupbegdin qalghan qarawul qorghini yénidin ötüshke toghra keldi. Aridin uzaq dewrler ötmigenliktin qel'e binaliri köp buzulup ketmigen iken. Bu xarabe közimizge körünishi bilen ikki türkistanning ilgiriki tarixini könglümdin ötküzüp, emdiki qayghuluq ehwalliri üstide uzaq oylinip qaldim" .
Angsizliq we bilimsizlik oghuz we uyghur balilirining bextsizlikidur
Elixan töre saghuniy özining bu esirini yézishta paydilan'ghan bir özgiche uslubi shuki, u her bir muhim weqege duch kelgende millet we wetenning béshigha chüshken külpetlik künlerning sewebliri heqqide pikir yürgüzidu hemde shunchilik bichare halgha qalghan ikki türkistan xelqlirining ötmüshtiki shereplik tarixi bilen mewjut xarab halitini sélitishturidu.
Tarix bilimlirini yaxshi igiligen elixan töre özi körgen her bir yurt we jay heqqide tarixi melumat bérishke adetlen'gen idi. U mundaq tepekkür qildu.
Quran hökümliri asasen üch ishqa toxtalghan: birinchi, ittipaqliq, ikkinchi zamaniwi ilim - hüner öginip, her ishning sewebini imkaniyetning bérishiche toluqlash, üchinchi dushmenning aldida ölümdin qorqmasliq. Mana shu üch nersige hayatliq alimide her kim ige bolghan iken, démek öz wetenlirini pütün insaniy hoquqlirini basqunchi düshmenler hujumliridin saqliyalaydu. Epsuski, biz yéqin ötmüshimizde yirginchlik ittipaqsizliq tüpeylidin öz dölitimizdin ayrilduq.
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy
"Qarang! oghuz, uyghur, kebi qehriman türk ulusining balilirini ! angsizliq, bilimsizlikliridin bügünki künde qol putlirigha qulluq we esirlik kishenliri sélin'ghan halda insaniy hoquqliridin pütünley ayrilghan idi. Basqunchi düshmenlerning hésabigha öz ana wetenliride turup, qandaq xar-zarliq bilen haywanlarche erksiz we mejburiyet qamchisi astida ishlep yürmekte -he?
Ulugh qudret igisi allahdek xudasi bar, pütün alemge rehmet keltürgen muhemmed eleyhissala dek yol bashchisi bar, xuda qanuni bolghan islam dinidek dini bar musulmanlarning bu kebi xorluqqa qélishi, qur'an hökümige qarighanda mumkin emestur. Chünki, qur'anning éytishiche, islam dini-ilahiy bir qanundurki, buni toluqi bilen emelge ashurghuchi musulmanlar her ikki dunya dölitige ige bolidu elwette. Bu sözning heqliqige héch shek yoqtur.
Islam dölitining ehwali yeni hezret ömer derwidiki islamning shan-shewkiti bu sözni éniq ispatlaydu. Türkiye sultani sultan sulayman dewrde dégüdek pütün yawropa hökümetliri islam padishahining buyruqigha boysun'ghan idi. Peyghembirimiz sallallahu wessalam " bu ümmitim awwalda néme bilen kötürülgen bolsa, axirisida hem shuning bilen kötürilidu" dédi, melumdurki, rasululla dewridin bashlap, islamning tereqqiyati dawamida, qur'an hökümi islam padishahliri aldidiki birinchi qollanma bolghan idi.
Emdi yuqiridiki sözlerdin ochuq, melum boldiki ilim hünerde arqida qélip, bashqilarning ayaq astida ézilgen musulmanlar qur'an hökümini emelge ashuralmisimu, heqiqi islamdim héch qachan tanmighan.
Ittipaqsizliq pajiening menbesidur
Elixan töre islamning hökümi shuningdek iman we islam hem uning millet we weten bilen bolghan munasiwetliri heqqide etrapliq pikir yürgüzgen alim bolush süpiti bilen iman, millet we wetendin ibaret bu uqumlarning bir-birin ayrilmasliqi lazimliqini sherhleydu. U öz köz qarashlirini mundaq xulasilighan halda otturigha qoyidu.
Quran hökümliri asasen üch ishqa toxtalghan:
Birinchi, ittipaqliq, ikkinchi zamaniwi ilim - hüner öginip, her ishning sewebini imkaniyetning bérishiche toluqlash, üchinchi dushmenning aldida ölümdin qorqmasliq. Mana shu üch nersige hayatliq alimide her kim ige bolghan iken, démek öz wetenlirini pütün insaniy hoquqlirini basqunchi düshmenler hujumliridin saqliyalaydu. Epsuski, biz yéqin ötmüshimizde yirginchlik ittipaqsizliq tüpeylidin öz dölitimizdin ayrilduq.
1840-Yillardin bashlap ruslar orta asiyani istila qilishqa bashlidi, bu yerde uch xanliq bar idi, buxara emirliki, qoqand we xiwe xanliqliri, yawropda ilim medeniyet tereqqiy qilip, pütün insaniyet alimige oyghinish urughini chéchishqa bashlighan bir dewrde bu xanliqlar xurapat patqiqigha pétip, jahillarning hökümranliqi tiklen'gen idi. Néme üchün qabiliyetlik weten oghlanliri özlirining eziz ömürlirini buxaraning qedimki kona medrisliride erebiy –farisi tillarni öginish bilenla ötküzdi?"
(Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-07-2005, 04:45 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (6)
2005.06.29
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining "türkistan qayghusi" namliq kitabining deslepki betliride, özining 1919-yili qeshqerge qéchip barghandin kéyin, u jayda körgen-bilgenliri we hés qilghanliri heqqide bayan qilidu.
Tunji qedemler
Elixan töre ming bir japada hemrahliri bilen birlikte atushqa kélip, u jayda bir qanche kün turghandin kéyin qeshqerge qedem bésip, yéngi hayatini bashlaydu. U bu heqte mundaq bayan qilidu:
"Yene öz sözimizge kéleyluq, shundaq qilip, astin atushta yoldishimiz qoshmaq hajimning öyide ikki kün dem alghandin kéyin, qeshqer shehirige chüshmekchi bolup, yolgha chiqtuq. Kün issiq bolghanning üstige chang-tozang ichide qiriq besh chaqirimche yol yürüp, sheher ichige kirduq. Bu yerlik kishilerdin toqmaqqa qatnap turghan sodigerler köp bolghanliqidin tonush-bilishlirimiz jiq bolsimu, biraq ularning öylirige chüshmestin, yarbagh derwazisi sariyida bizni kütüp turghan toqmaqliq yoldashlirimizningkige chüshtuq."
Elixan töre qeshqerge kelgendin kéyin, bu jaydiki uyghurlarning ehwalining perghane wadisidikidin nechche hesse better ikenliki, angsizliq, bilimsizlik qaplap ketkenliki hetta, bu jaydimu qoshna ottura asiyada yüz bergen bolshéwikler inqilabining tesirlirining yétip kéliwatqanliqi heqqide toxtilidu. Elixan töre esli bolshéwikler idiyisige qattiq qarshi turghan adem bolghanliqi üchün bundaq idiyining uyghurlar arisigha tarqilishini xalimaydu hemde ularning qérindash özbéklerdin ibret élishi lazimliqini tekitleydu.
Elixan törining tunji tesiratliri
Elixan töre qeshqerge qedem basqanda hés qilghan öz chüshenchiliri heqqide mundaq dep yazidu:
"Shu künlerde, yeni miladi 1920-yili, ichki-tashqi dehriyler birliship, chirigen emirler dölitini aghdurup, buxarani bésiwalghan idi. Perghane sheherlirining her biride pütün qishlaq xelqliri qozghilip, "basmichi"lar namidiki qozghilangchilar bash köterdi. Netijide bigunah xelq béshigha qiyamet chüshti. Bulardin wetenperwer, angliq we ilghar pikirlik baylar étilip-chépilip ölükliri tashliwétildi. Qalghanlirining köp qisimi ölümdinmu artuq qiynilip, türmilerde uzun waqit yatquzulghandin kéyin, yiraq yerlerge sürgün qilinip, eng éghir ishlargha sélindi. Ularning aldi yigirme besh, eng kéyini on yilgha sürgün qilin'ghanliqtin ularning yüzdin biri qaytip keldi. Ularning u yerlerde salametlikliri buzulghanliqi sewebidin, hayat qaytip kelgenlerning sani nahayiti az idi.
Rusiye tupriqida kötürülgen pitne wolqanliri pütün memliketni qaplap, uning uchqunliri chégra tashqirisighimu chüshken idi. Mana shundaq éghir ehwal, qiyin künlerde chongqur pikir, katta ümidler bilen qeshqerge kélishim idi. Qarisam, bu yerdiki angsizliq, bilimsizlik balasi bizdin yüz derije artuq iken. Buni körüp, oylighan oylirim buzulup, özüm heyranliqta qaldim. Bolmisa, shu künliri qeshqerde ayet-hedis tefsiri, her türlük diniy ilim oqutquchiliri yüzlep, oqughuchilar nechche minglap bar idi. Pütün özbékistan, qirghizistan sheherlirini qaplighan uyghur sodigerliri bu yerlerde bolup ötken we boluwatqan xelq üstidiki dehshetlik ishlarni közliri körüp, özlirimu béshidin ötküzgen idi. Eslide ming anglighandin köre, bir qétim körgenning tesiri artuq bolushi kérek idi.
Emdi shunisi qiziq, eng heyran qalarliq ish shuki, uyghurlar özlirining qan-qérindashliri bolghan özbéklerning béshigha kelgen shundaq zor apet balalarni körüp we bilip turup angsizliq, bilimsizlik kasapitidin buning tesiridin qilche ibret almidi. Chünki, bu shum meslekning rawajlinishigha ikki nerse yeni kembeghelchilik we angsizliq seweb bolghan elwette. Bular rusiye tupriqida we sherqiy türkistan hem xitayda toluq tépilghanliqi üchün dehriyler buningdin paydilinip, shu buzuq mesleklirini bu jaylardimu rawajlandurghan idi. Netijide bu qoral küchi bilen mejburiyet arqiliq xelq boynigha yüklinip, shu kün'giche xelqning boynidin chüshürülmes éghir yük bolup qaldi. Bu yerde qanche tursammu, emma manga hemkar bolghudek, kélechek üchün qayghurghan bir kishini bolsimu körelmidim."
Qeshqerdin qaytish
Elixan töre qeshqerdiki angsizliq we nadanliqlarni körgendin kéyin nahayiti échinip, nadanliq we angsizliqning bir millet üchün neqeder pajielik we apetlik ikenlikini jezimleshtürüp mundaq xulase chiqiridu:
"Éngi échilmighan, bilimsiz bir millet öz düshmenliri aldida qushxanigha heydiliwatqan bir top haywandin héch qandaq perqi yoqtur. Insanning özige eng yéqin halaketlik düshmini angsizliq, ilimsizliktur."
Elixan töre axiri anche uzun ötmey qeshqerdin qaytip kétidu. U özining néme üchün qaytip ketkenliki heqqide toxtilip, buningdiki sewebning qeshqerdiki qalaqliqlar tüpeylidin özige bu jayda yoldash bolidighan bir kishini tapalmaydighanliqigha közi yetkenliki ikenlikini körsitidu. Uning üstige bu chaghda qoqan yerlik milletlerning qoqan aptonomiye hökümiti qurulghan bolup, u yéngidin tesis qilin'ghan milliy mejliske öz akisi alimxan törining eza bolghanliqi bilen bir mezgil uning yénida turmaqchi bolghan. Biraq, qoqan aptonomiye hökümiti tashkentni merkez qilghan bolshéwiklerning qizil armiye qoshunliri teripidin aghdurulup, qoqan xelqi qanliq basturulidu hemde qoqan aptonomiye hökümitining rehberliri jazalinidu.
U özining qeshqerdin kétishi heqqide mundaq deydu:
"Pütün uyghuristanni qaplighan shuninggha oxshash angsizliq apitini körüp, u yerdin ümidim üzülüp, nachar, yéngidin ot éliwatqan pitne ochiqi ichidiki öz yurtum toqmaqqa qaytip keldim".
(Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-07-2005, 04:46 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (7)
2005.07.06
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy türkistan qayghusi namliq kitabining ikkinchi babida özining qeshqerdin qaytip kelgendin kéyinki tesiratliri heqqide toxtilidu. Qoyuq pelsepiwi pikirler bilen tolghan mezkur babta sabiq reis jumhur elixan töre türkiy xelqlerning ana makani bolghan bu bipayan türkistanda néme üchün musteqil dölet shekillinelmidi? Dégen nuqta üstide pikir yürgüzidu.
Milliy héssiyatliridin ayrilghan millet munqerzlik héngigha chüshüp halak bolidu
Elixan törining qarishiche, türkistanda bir musteqil döletning peyda bolalmasliqidiki sewebler türlük bolup, kéyinki waqitlarda türkistan, bolupmu türkistanning bir qisimi bolghan özbékistan char rusiye teripidin ,uningdin kéyin bolsa sowét rusiyisi teripidin igilinip, musteqilsiz yashidi, bularning hemmiside minglighan özini türkistanliq we özbék dep atighan ademler ruslar üchün xizmet qilip, ularning öz millitini qul qilishigha maslashti we yardemleshti.
Elixan töre saghuniy sowét ittipaqining kontrolluqi astidiki özbékistan dep atalghan bu tupraq we öz milliti bolghan özbékler heqqide mundaq deydu:
"Biz bolsaq, heqiqette bolshéwikler hökümiti qurulghandin bashlap, yalghuz milliy , dini weteniy heqlirimizla emes belki, insaniy hoquqlirimizdinmu pütünley ayrilghan axirqi erksiz haywanlar qatarida ishleshke mejbur bolduq. Bir milletning öz hoquqliri pütünley öz qoligha tapshurulmighach, özbékistan nami qeghez üstige yézilishi bilen yaki bashqilarning yükini kötergen, harwisini tartqan ishek-atlardek bir munche özbék namidiki wijdansiz, quruq heykellerni öz meqsetlirini yolgha keltürüsh üchün orunduq üstige olturghuzup qoyush bilen u millet qandaqmu özini azadliqqa chiqtuq déyeleydu? Belki bundaq milletler ene shundaq xiyanet perdiliri astida pütün héssiyatliridin ayrilghan halda yem bolup, yütülüp, axiri munqerzlik héngigha yiqilip halak bolushi shübhisizdur".
Chongqur pelsepiwi we diniy pikirlerni birleshtürüshning ülgisi hésablan'ghan elixan töre saghuniyning qarishiche, bir millet milliy tuyghusidin we imanidin ayrilghanda yaki bu qimmetlik tuyghular ajizlighanda ene shundaq pajielerge giriptar bolidu. Elixan töre milliy tuyghuning milliy mewjudiyettiki roli heqqide toxtilip mundaq deydu:
"Lékin ötken ulugh peylasoplarning éytishlirigha qarighanda tarixiy tejribilerning körsitishiche, her qandaq bir millet öz milliy dölitidin ayrilip, uning hökümiti yoqilidiken, hökümet igisi bolghan kelgindilerning köpiyishi hésabigha ularning nesilliri yilsayin azlap, eng axirida pütünley yütülüp kétilishi emeliyette körülgendur. Öz hakimiyitidin ayrildi démek- zawalliqqa yüzlendi démektur. Shu sewebtin dunyadiki angliq, medeniy milletler öz hakimiyitini saqlap qélish üchün nechche milyonlap qurban bérishke teyyardur. Halbuki, her bir milletke iman-islamni saqlash qur'an hökümi boyiche qanchilik perz bolsa, shuninggha oxshash özligini we öz millitini saqlashmu shunchilik perzdur. Chünki peyghembirimiz sallallahu wessalam qaysi bir kishi öz atisini tashlap, bashqa birawning balisimen dése yaki bir millet tili, dini, örp-adetliri bashqiche ikkinchi bir milletke yütülüp ketse, mana shundaq ishqa naraziliq bildürüp, ulargha lenet oqughan idi. Milliy héssiyatini yoqutup, öz millitidin ayrilish qur'an hökümi boyiche haramdur."
Elixan töre dinsizlikke qarshi küresh qilghan idi
Tarixiy tejribilerning körsitishiche, her qandaq bir millet öz milliy dölitidin ayrilip, uning hökümiti yoqilidiken, hökümet igisi bolghan kelgindilerning köpiyishi hésabigha ularning nesilliri yilsayin azlap, eng axirida pütünley yütülüp kétilishi emeliyette körülgendur. Öz hakimiyitidin ayrildi démek- zawalliqqa yüzlendi démektur. Shu sewebtin dunyadiki angliq, medeniy milletler öz hakimiyitini saqlap qélish üchün nechche milyonlap qurban bérishke teyyardur.
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy
Elixan töre özining qeshqerdin qaytqandin kéyinki künlirining tepsilati heqqide mundaq yazidu:
"Yene öz sözimizge kéleyluq, qeshqer sepiridin qaytip kelginimdin kéyin, merhum atimiz shakirxan töre xojining nesihetliri boyiche yazda déhqanchiliq qilip, qishta tungganlar arisida diniy xizmetler bilen ömür ötküzdüm".
Elixan törining bayan qilishiche, 1921-yili lénin rehberlikidiki sowét rusiyisi ottura asiya xelqlirige bir qatar diniy erkinlik siyasetlirini élan qilidu. Shu yili léninning nami bilen yézilghan ottura asiya xelqlirining diniy étiqad erkinlikige yol qoyidighanliqi heqqidiki shoar élan qilin'ghanda u, pursettin paydilinip, toqmaq qatarliq jaylardiki chong meschitlerde imamliq qilish jeryanda dinsizlikke qarshi teshwiqatlarni élip baridu. Netijide, 1922-yili hökümet teripidin qolgha élinip, bishkek shehiridiki türmige tashlinidu. U, bu jeryanda lénin rehberlikidiki kommunistlar teripidin éytilghan sözlerning hemmisining yalghanliqini heqiqi tonup yétidu. Elixan töre bir ay türmide yatqandin kéyin boshutulup, öz yurti toqmaqqa qaytidu hemde taki 1930-yillarghiche shu jayda yashaydu.
Elixan törining neziridiki insan hoquqi chüshenchiliri
Elixan töre saghuniyning öz esirini yézishta qollan'ghan özgiche bir uslubi shuki, u her qandaq weqeni we mueyyen dewr-sharaitni addiyla teswirlep ötmestin belki, eshu weqe we sharaitning kélip chiqish sewebliri hemde uning ijtimaiy hayatqa körsitishi mumkin bolghan tesirliri hem bashqa bir qatar mesililerning tüp asasi heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyushqa tirishidu. Shunga u eyni waqittiki medeniyet , din we siyasiy chüshenchiler heqqidimu analiz yürgüzidu. Elixan töre insan hoquqi heqqide pikir yürgüzüp uninggha mundaq tebir béridu:
"Hayatliq alimide eng ulugh we aliy derijilik yaritilghan nerse shübhisizki shu insandur. Shuning üchün insan hoquqlirini eng yuqiri derijide saqlash heqiqiy medeniyetning ayrilmas bir qismidur". ..."Melumki, dunyada yashighan her bir kishining eng qimmetlik we qizghinip saqlaydighan besh nersisi bolidu. Birinchi- jéni, kéyinkiliri bolsa, dini, mal-mülki, ailisi we ana wetinidur. Mana bu besh nersini saqlash üchün angliq insanlar qandaq küresh qilidu? Dunyaning her bir yéride tökülgen we tökülüwatqan insan qanliri köz aldimizda körünüp turidu. Bu pajielerning birdin-bir sewebi shu yuqirida éytilghan nersidin bashqa emestur.
(Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
satik07-07-2005, 05:19 PMMuhtaram Aybek!Buyuk ustoz, yetuk alloma Alihonto'ra Sog'uniy hazratlarining asarlarini bizga yetkazganingiz uchun Alloh rozi bo'lsin!Ming tashakkur!
--------------------------------------------------------------------------------
Colpan07-07-2005, 05:35 PMMuhtaram Aybek,Rahmat sizlarga.
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-07-2005, 05:41 PMElihan Tore Saghuniy and his book "Turkestan Tragedy"
Translated by: Gulbahar Mamut
To view links in this forum your post count must be 1 or greater. Your post count is 0 momentarily. To view links in this forum your post count must be 1 or greater. Your post count is 0 momentarily.

In 2003 the book titled “Turkistan Tragedy” written by the honorable Elihan Tore (aka Elixan Töre saghuniy) , who was the president of Republic of Eastern Turkistan established in 1944 in Gulja, was published in Uzbek language by “East Publishing House” in Uzbekistan’s capital, Tashkent.
With all possible diligences and secrecy, he completed “Turkistan Tragedy” the book during his remaining years between 1966 and 1973. In his book, he elaborated in great extent about the events he personally eye-witnessed and recollected about the early days of his life in Central Asia and Eastern Turkistan, the period when Gulja national liberation revolution erupted. He also discussed his personal view about people, politics, religion and culture of the region. It is his belief that the vast Turkistan divides into south and north, and that they are one integral part of the whole (which was separated). For this reason, he titled his book “Turkistan Tragedy”.
Elihan Tore Saghuniy in his later years.
In mid June 1946, during the reign of Eastern Turkistan between 1944 and 1949, when Elihan Tore was serving as the president of the reigning government was summoned by USSR attaché that Elihan was expected by Uzbekistan Communist Party’s general secretary, Osman Yusupow, in Korgas to discuss crucial issues. He complied and was lured to Tashkent, Uzbekistan, the former USSR where he was confined. He spent rest of his life in Tashkent until his death. During his declining years, Elihan Tore Saghuniy engaged himself by translating a series of books such as “Tomur Tuzukliri”, Muzika Risalisi” Nawadir Ul Weqe” from Persian and Arabic into Uzbek language. He also completed books such as “Turkistan Tragedy” and “Drifter Saghuniy”.
Although, Elihan Tore lived in the society under the strict Soviet Communist rule, communication with outside world was depressed and prohibited, his literary works were suppressed, and yet he never stopped expressing his emotions and thoughts in the lines of his poems and literary works. He had strong vision that some day his works would be well received and read, and he also believed that countries ruled by dictators including Soviet Union would face its judgment day.
He believed he owed his works and life to his own people (in Eastern Turkistan).
In the opening statement of “Turkistan Tragedy”, he explained the reasons of writing the book, why he titled “Turkistan Tragedy”, why he believed that the writing of the book was his sole responsibility for his people and before god. He solemnly wrote: “I, Eli Saghuniy, studied at the early age in depth the Persian and Arabic languages, no matter how difficult the situation was, I strived to gain knowledge in the fields of theology, medicine and history. Although I am fully capable of using Persian and Arabic in writing, reading and poetry, I still state proudly the superiority of my mother tongue compared to all others. I believe that if a mother tongue of a nation failed to function properly in its own society and is subdued before other foreign languages, such nation will soon begin to experience evaporation of its human rights, its dignity and be forever recorded in bold letters in its history books. Such nation will not only loose its territory but also be forced to loose control of all that is bestowed upon. From what I stated above, I have chosen facts of historic value for I have long sensed that my people (in 1966) will need those historic facts as a necessity to continue their struggle just as fish to water to survive”.
He continued “a nation that forgets its past and ignores its present will be just like a blind man without a sensor stick, follows his own footstep blindly and ultimately becomes a blind, mindless follower of his own enemy. Any sensitive and intelligent individual of Eastern Turkistan with clear conscience should understand the implication of what I am trying to emphasize here”.
“Even my country does not love me, l always have my deepest respect and love for my country. Even my people ignore me, I cannot ignore my people. I have decided to put in words the ever-changing history, point out the consequences of such changes, whether it is good or bad, something that our future generation can benefit from such an experience. With this in mind, I have determined to write the epic history to serve as a guidebook. Lastly, I want to manifest clearly that I am never an Islamic fanatic but rather a born-philanthropic humanist”.
Elihan Tore visioned the utmost importance of writing about Eastern Turkistan is far more necessary and crucial than writing about Uzbekistan.
Elihan Tore spent a good part of his life in Eastern Turkistan; he is an individual who undeniably has his important place in Eastern Turkistan’s political history.
In his introduction part of the book and through out his works, he often reminded us how much tear he shed and how much pain he endured during the writing. Thus, he named the book “Turkistan Tragedy”.
Readers can easily see that he did not just shed his tear for tears’ sake, it is his heart-felt pain cried out for his regret, his desire and his longing for his vast nation’s liberation and its freedom that was brutally breached.
Although Elihan Tore initially considered writing about Uzbekistan, the country he resided as his adopted country in which many tragic events and dramatic changes took place during his remaining years, he decided not to indulge himself writing about it. In stead he wrote: “These days I feel the profound urgency of writing about Eastern Turkistan between the period of 1931 and 1946 before it was totally gulped down by the communist dragon. I was the key figure during this eventful period in Eastern Turkistan’s history; I played a part and witnessed it first hand. To prevent (others) from distorting the fact, to record accurately the past events and be truthful to history by keeping the unbiased and true nature of the fact, I am humbled to write about this great period. However, it is clear that the history and political situation in both Eastern Turkistan and Uzbekistan have been intensely intertwined with one another, I choose to believe that it is my duty to write a little about the Soviet years between 1917 when USSR was established and consequently ignited the revolution the world over to 1931 during which many dramatic events came on to the stage. In turn, the memory of events made me feel even more so desperate to write about my life, the activities I was a part of in Eastern Turkistan, (and present it) to the country I have the whole-hearted love and respect”.
With these words, Elihan Tore set to start writing his life story.
--------------------------------------------------------------------------------
satik07-09-2005, 07:33 AMMuhtaram Aybek, imkoni bo'sa shu asarni to'liq versiyasini topsa bo'ladimi?
Postlarizi davomini kutamiz!
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-13-2005, 09:39 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (8)
2005.07.13
1944-Yili ghulja shehiride qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy "türkistan qayghusi" namliq kitabida özining béshidin ötken kechürmishliri heqqidiki bayanlirini dawamlashturup, qeshqerdin qaytip kelgendin kéyin, ilgiri kéyin endijan, toqmaq we qara qol sheherliride élip barghan paaliyetliri hemde körgen-bilgenliri we hés qilghanliri heqqide bayan qilidu.
Ghuljigha kétish sepirige atlinish
Uning otturigha qoyishiche, ottura asiyadiki qozghilangchilarning heriketliri basturulup, melum yillar ötken bolsimu, biraq xelqning bolshéwiklargha bolghan qarshiliqliri héch qachan toxtap qalmighan.
Eshu yillarda perghane wilayitide keng tonulghan islam alimi nasirxan töre we uning oghulliri bir qisim kishilerge rehberlik qilip kommunistlargha qarshi qozghilang kötüridu. Biraq bu qoralliq qozghilang basturulup, nasirxan töre hemde uning oghulliri tutqun qilinip, ölümge buyrulidu.
Elixan törining bayan qilishiche, bu chaghda u toqmaqta yashawatqan bolup, bu weqedin xewersiz bolsimu, biraq hökümet uningdin gumanlinip, bir kéchide uni tutup, qattiq qiyin-qistaqlargha élip soraq qilidu. Üch ayliq türme hayatini bashtin kechürgen elixan töre yene türmidin boshap, öz yurtigha qaytip kélidu shuningdek qaytidin öz yurtini terk étip, uyghur éligha ketmekchi bolidu. U bu heqte mundaq dep bayan qilidu:
"Emdi bu yerde turushning öz béshim yaki diniy paaliyetlirim üchün xeterlik ikenlikini éniq chüshinishim idi. Shuning üchün ghulja terepke ketmekchi boluwatqan dostlardin abish dégen qirghizni tépip, uning bilen seperdash bolushqa wediliship, ikkimiz qol élishtuq. Kéyin bek mexpiy halda seper teyyarliqlirini qilishqa bashlidim. At-ulaq, ozuq-tülük teyyarlidim, 1930-yilining séntebir éyining bashlirida qol élishqan yoldishim abish keldi. Men shu künlerde toqmaqtin alte chaqirim yiraqtiki shor töpediki yérimde déhqanchiliq ishliri bilen shughullinip yürgen idim. Ishlirim chala bolsimu, pilanimning buzulmasliqi üchün hemmisini tengrige tapshurup, xupten namizimni ötügendin kéyin, chala qazaq kishilerdin abduréshid xoja, tunggan mokémir, seperdash qirghiz abish qatarliq töt kishi atlinip, toqmaqqa yétip kelduq."
Shundaq qilip, elixan töre seperdashliri bilen melum bir kéchisi öz öyige kélip, bala-waqiliri bilen xoshlishidu. Közliridin bichariliq yashliri tökülüp turghan perzentlirining yigha-zariliri, ularning " siz ketsingiz biz qandaq yashaymiz” dégen nale -peryadliri aldida yüriki ézilgen elixan töre néme bolsam meyli, balilirim bilen qélip, béshimgha kelgenni körey depmu oylaydu,. Biraq u özige hay bérip, bundaq qilghanda belki, eshu baliliridin ebediy ayrilishi mumkinlikige közi yétip, qetiy irade bilen seperge atlinidu.
U özining we özige oxshash minglighan kishilerning oz ailisini, perzentlirini tashlap, jan qayghusigha qélishigha seweb bolghan amillar heqqide pikir yürgüzüp, buning kommunistlar ikenlikini körsitidu.
Yashlargha éytilghan qelb sözliri
1930-Yili, elixan töre öz wetinini axirqi qétim terk étip, uyghur diyarigha keldi.U ,ilgiri-kéyin uyghurlarning 30-yillardiki siyasiy weqelirini öz közi bilen kördi we bu jaydimu türmige tashlandi. 40-Yillardiki milliy azadliq inqilabigha rehberlik qilip, sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti boldi. Elixan tore özining qelb sözlirini izhar qilip mundaq dep yazidu:
"Köz achqan künimdin buyan qozghalghan meqsitim sherqiy türkistan azadliqidur. Sherqiy türkistanning azadliqi qanchilighan weten balilirining tökülgen muqeddes yash qanliri hésabigha qolgha kelgen idi. Ne chare? Özini ézilgen –yenchilgen xelqlerni zalimlardin qutquzghuchi, dunya boyiche hoquqsiz -mezlumlargha yardem bergüchi hésablighan aldamchi, kazzab stalin hökümiti alte milyon uyghur musulmanlirini öz paydisi üchün qurban qildi. Qoyni börining aghzidin qutquzdi, lékin kechqurun uning qol-putlirini baghlap qassapqa tapshurup berdi"
Elixan töre yene özining néme üchün mundaq qelb sözlirini yazidighanliqi we néme üchün öz xelqidiki ajizliqlarni tenqid qilidighanliqigha izahat bérip mundaq deydu:
"Emdi bashtin ayaq bundaq pajielik tarixiy sözlerni yézishimdin közligen méning tüp meqsitim quruq söz qilish emes ,belki pütün insaniy hoquqliridin mehrum qilin'ghan öz wetenliride turup, ghérib bolghan türkistan xelqini, yeni hazirqi we kélechektiki weten yashlirini agahlandurup ,ularni ölüm uyqusidin oyghutushtur. Könglümdiki mungluq qayghulurumni qelem uchidin töküp yazghan bu kitabimni oqughuchi we anglighuchi wetenperwer, milletsöyer qehriman balilirimizgha méning tapshuruqum shuki tilim uchidin emes , dertlik dilim ichidin chiqirip yazghan yalqunluq sözlirimni peqet oqupla qoymastin her bir éghiz sözümni tehlil qilip ,uning heqqide pikir yürgüzsun! . Insaniyet tereqqiyati emes ,medeniyet tereqqiyat bolghan 20-esirimizdeiki insanlar milliy, weteniy, diniy hoquqlirini saqlash üchün qaysi nersilerni qolgha keltürüshi zörür ikenlikini yaxshi chüshünüp uning charisini qilsun !".
(Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-20-2005, 11:35 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (9)
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining türkistan qayghusi namliq kitabida bayan qilishiche, u sowét hökümitining zulmidin qutulush üchün 1930-yilining séntebir aylirida uyghur diyarigha ketmekchi bolup, yolgha chiqqan bolsimu, biraq türlük qiyinchiliqlar we sowét chégra qoghdighuchi eskerlirining qattiq qamal qilishi tüpeylidin chégridin ötelmey öz yurtigha qaytip kélishke mejbur bolidu.
Emma, uning ehwalidin xewer tapqan bolshéwik hökümiti uni tutup, bishkektiki türmige tashlaydu. Qattiq türme azabliri, qiyin-qistaqlar uning iradisini boysunduralmaydu. Eyni waqitta, sowét hökümiti eng xeterlik jinayetchi dep qarighanlarni sibiriyining yiraq jayliridiki ormanliqlargha sürgün qilip, éghir emgeklerge salatti. Sowét hökümiti elixan törini 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilip, sibiriyige sürgün qilidighanlar tizimlikige kirgüzidu. Lékin, u pursettin paydilinip, türmidin qéchip, tungganlarning himayisi astida bir mezgil yoshurunup yürgendin kéyin, sherqiy türkistan terepke qayta qachidu.
Shan-shewketning yoqilishidiki sewebler
Elixan töre özining qachqunluq hayatida körgenliri we hés qilghanliri heqqide tepekkür qilip, tarixta shunche qudretlik bolghan türk millitining ewladi hésablan'ghan xelqlerning bu künlerde ajizliship, shan- shewkitini yoqitip, öz wetenlirige ige bolalmay qéchip yürüshke mejbur bolghanliqidin qattiq échinidu. U, buning sewebliri heqqide pikir yürgüzüp mundaq höküm qilidu:
Milliy hakimiyitimizdin hazirche ayrilghan bolsaqmu, biraq milliy héssiyatimizdin ayrilmay, uni saqlap qalsaq kélechek düshmenlerge yütülüp kétishtin özimizni qutquzup qalalaymiz. Emdi bu meqsetke yétish üchün qoyulghan mesililirimzning eng birinchi sherti til mesilisidur. Eger biz til –edebiyatimizni rawajlandurup, uning qedir –qimmitini ashurup, bashqa medeniy milletler derijisige yetküzelisek, mana bu chaghda millitimiz we milliy héssiyatlirimiz daimiy rewishte tereqqi qilip saqlan'ghusidur. Eger bundaq bolmaydiken ,belki eksiche öz ana tilining qedrige yetmey, uninggha ehmiyet bermeydikenmiz, u chaghda uzaqqa barmay öz tillirimizdin ebediy ayrilip qalimiz. Ene shundaq öz ana tilidin ayrilish milliy héssiyatni yoqitishning netijisidur. Bu ish insaniyet alimidiki eng zor xiyanet hésablinidu.
Elixan töre bir milletning bichare halgha chüshüp qélishigha köpinche hallarda özliri seweb bolidighanliqi, özliridiki iradisizlik, angsizliq shuningdek musulman millet bolsimu, emma , öz imanigha sadiq bolmasliq qatarliq illetlerningmu muhim rol oynaydighanliqini sherhleydu. U, özining köpinche analizlirida sherqiy we gherbiy türkistandiki uyghur we özbék xelqlirining omumiy ehwalini asas qilip pikir yürgüzidu.
Milliy héssiyat we milliy til-milliy mewjutluqning kapaliti
Elixan töre saghuniy milliy héssiyat bilen tilning milliy mewjutluqtiki roli heqqide mundaq pikir qilidu:
"Milliy hakimiyitimizdin hazirche ayrilghan bolsaqmu, biraq milliy héssiyatimizdin ayrilmay, uni saqlap qalsaq kélechek düshmenlerge yütülüp kétishtin özimizni qutquzup qalalaymiz. Emdi bu meqsetke yétish üchün qoyulghan mesililirimzning eng birinchi sherti til mesilisidur. Eger biz til –edebiyatimizni rawajlandurup, uning qedir –qimmitini ashurup, bashqa medeniy milletler derijisige yetküzelisek, mana bu chaghda millitimiz we milliy héssiyatlirimiz daimiy rewishte tereqqi qilip saqlan'ghusidur. Eger bundaq bolmaydiken ,belki eksiche öz ana tilining qedrige yetmey, uninggha ehmiyet bermeydikenmiz, u chaghda uzaqqa barmay öz tillirimizdin ebediy ayrilip qalimiz. Ene shundaq öz ana tilidin ayrilish milliy héssiyatni yoqitishning netijisidur. Bu ish insaniyet alimidiki eng zor xiyanet hésablinidu. Bundaq boldi démek ulugh türkistan xelqi-turan nesli basqunchilarning arzusi boyiche yoqilip, munqerzlikke uchrap, ularning tarix sehipisidiki shan –shereplik nam-nishanliri öchürilidu démektur, buningdin allah saqlisun!".
Elixan törining neziride til bir millet üchün enggüshter bolup, tilsiz we dinsiz millet mewjut bolmaydu, milliy héssiyat bilen til zich birleshken. Til yoqalsa, milliy héssiyat yoqilidu, milliy héssiyat yoqalsa, til hem milletning özimu yoqilidu.
U mundaq dep xulase qilidu:
"Düshmen'ge yütülüshtin saqlinishning eng küchlük qorali shu ikki nersidin ibaret - birinchisi diniy ixlas, ikkinchisi milliy hésdur. Eger qaysi bir millet bu héslargha malal yetküzmey , yaxshi saqlaydiken, undaq millet düshmen teripidin yütülüp kétishi mumkin emestur."
Til we milliy edebiyatni rawajlandurushmu nahayiti muhimdur
Elixan töre bu heqte sözini dawamlashturup mundaq deydu:
" Biz öz milliy héssiyatimizni dawamliq saqlap qélishimiz üchün kéreklik, zörür tillarni özleshtürüsh bilen birge yene öz ana tilimizgha qattiq ehmiyet bérip, milliy edebiyatimizni yuqiri kötürüp, ilim we medeniyet tilliri derijisige yetküzüshimiz lazim. Mana shundaq qilghandila bizler aldimizda éghzini échip teyyarlinip yatqan qizil ejdiharning yütüshidin özimizni saqlap qalalaymiz. Til-edebiyatimiz qanchilik ösüp tereqqi tapidiken , ilim-meripetmu shunchilik rawajliniwéridu."
"Bir millet öz hayatiy hoquqlirini kéreklik sharaitlar bilen qolgha keltürüsh üchün u milletning aliy himmetlik oghlanliri pidayilarche mal we jénini ayimay, bu yolda her qanche qiyinchiliq peyda bolsimu ,uninggha qarshi kökrek kérip, chidamliq bilen ish élip baridiken, ene shu chaghdila heqiqetni küchke ige qilip, öz meqsetlirige yételeydu."
Elixan tore saghuniy 1931-yili ili wadisigha yétip kélip, ghulja shehiridiki yéqin dostlirining öyige chüshüp panahlinidu. Shundaq qilip, uning uyghur élining yéqinqi zaman siyasiy tarixidiki muhim weqelerge ishtirak qilish hetta rehberlik qilish hayati bashlinidu. (Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Shokirbek07-21-2005, 12:27 AMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (1) 2005.06.01
To view links in this forum your post count must be 1 or greater. Your post count is 0 momentarily.

Birodarim Aybek, siz keltirgan kitob muqowasi krill alifbosida ekan, shu krill alifbosida bosilgan asarni shundayicha qo'yishning iloji yo'qmi?
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek07-28-2005, 01:57 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (10)2005.07.27
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining 1966-1973-yillirida yézip tamamlighan, emma peqet u wapat bolup, 27 yildin kéyin neshir qilinishqa muweppeq bolghan esiri" türkistan qayghusi" da özining 1931-yili ikkinchi qétim uyghur diyarigha kelgendin kéyin bashlan'ghan murekkep hayati heqqide mexsus bayan qilidu.
Elixan törining ghulja tesiratliri
Elixan törining teswirliri astida biz 1931-yilidiki ghuljining ijtimai-medeniy hayatini köz aldimizgha keltürüshke muweppeq bolimiz. Süydingdin ötüp, bir qanche kündin kéyin ghulja shehirige yétip kelgen elixan töre toqmaq uyghurliridin bolghan almasbék hajining oghulliridin turdaxunbék isimlik kishining öyige chüshidu.
Uyghur bayliridin hésablan'ghan turdaxun beg elixan törini nahayiti qizghin kütiwélip, aliy hörmet bilen muamile qilidu hemde eyni waqitta ghuljigha nami chiqqan baylar, qazi-mufti axunlar shuningdek jemiyetning bashqa katta erbablirini méhman'gha chaqirip, elixan törini tonushturup, ziyapetler béridu. Shuningdin kéyin elixan töre bu "yuqiri qatlam" uyghurlarning ésil méhmini süpitide qoldin-qolgha ötüp, qizghin kütiwélinidu. Emma, bu qizghin kütiwélishlar, bayashat ziyapetler elixan törining yürek azablirini yoqitalmaydu. Buningdiki seweb uning köz aldidiki bu hayat uyghurlarning heqiqi hayati bolmastin, emeliyette milyonlighan uyghurlar milliy xorluq, nadanliq we zulum ichide yashimaqta idi. Elixan töre öz millitining ehwali bilen hésablashmay, öz kündilik hayatidiki rahet-paraghet bilenla bolup ketken mezkur uyghurlargha échinip mundaq dep bayan qilidu:
"Lékin, aylarche, yillarche dawamlashqan mundaq ziyapetlerde körgen hörmetler we süpetleshler könglümdiki derdlik jarahetlirimge shipaliq bérish emes, belki uninggha tuz quyghandek sézilmekte idi. Chünki, chong-kichik bay sodigerler, mufti-elem axunlar bashliq pütün xelq gheplet uyqusida yatqan, jahalet patqiqigha pütünley patqan idi. Uning üstige iqtisadiy tozaq-qapqanlari her qedemde, halaket oriliri perdilen'gen halda her yerge qézilghan idi. Ularning héch qaysiliri buninggha perwa qilmay, bu halaket orilirini perwanidek aylinip, öz janlirini qurban qiliwatatti".
Elixan törining yézishiche, eyni waqitta ghulja shehiridiki ahalining mutleq köpchilikini uyghurlar teshkil qilghan bolup, uningdin qalsa yene tunggan, qazaq, qirghiz, qalmaq, shiwe we solon qatarliqlar bar idi. Bulardin bashqa yene özbék, rus we noghay(tatar) qachaqlirimu mewjut bolup, musulmanlar ichide noghaylar zamaniwi chüshenchilerge ige xelq bolghandin sirt bashqa musulmanlar ichide bilim igiliri cheklik, xelq omumiy yüzlük nadanliq patqiqigha patqan idi.
Elixan töre yene bu yerdiki qachaq özbékler heqqide toxtilip mundaq deydu: " rusiye tereptin kelgen köngli kor özbék bay-sodigerliri héch nerse körmigendek, özlirini soda ishlirigha perwanilarche urmaqta ".
Elixan törining bayan qilishiche, eyni waqitta sowét ittipaqidin kélidighan mallar ichide haraqning sodisi yaxshi bolghanliqi üchün islam dinida haraq ichishning haram qilin'ghanliqila emes, belki haram nersining sétilishiningmu haram qilin'ghanliqigha qarimay, bir qisim bay sodigerler halaldin haramni artuq körüp, haraq sodisigha kiriship ketken idi. Elixan töre özbék sodigerlirini öz ichige alghan ularning bu sodisini "halaldin haramgha aylinip ketti "dep tenqid qilidu.
Elixan töre özi qedem basqan bu tupraqni sherqiy türkistan yaki uyghuristan dep atighan
Elixan töre "türkistan qayghusi" namliq kitabida yene özining ghulja sepiride körgen u jaydiki qazaq qérindashlarning ehwalliri heqqidimu bayan qilidu. Uning otturigha qoyishiche, eyni waqitta qazaqlar intayin éghir zulumgha uchrighan bolup, ularning turmushi nahayiti éghirchiliqta ötken iken.
U, sowét hökümitining 1930-1931-yilliri pütün ashliqlarni ambarlargha yighiwélishi bilen qazaqistanda acharchiliq peyda qilghanliqi, netijide köpligen qazaq, qirghiz we bashqilarning qirilip ketkenliki heqqide bayan qilidu. Uning qarishiche, qazaq-qirghizlar sowét rusiyisining qolidiki xelqler ichide eng qattiq azab chekken xelq bolushigha qarimay, kéyinki waqitlarda özlirining bu teqdirini untup, ruslishishqa, öz ana medeniyiti we tillirini untushqa yüzlen'gen bolup, elixan töre buningdin échinip, mundaq dep yazidu:
" Ana tilidin ayrildi démek, insanliq hoquqini saqliyalmay, hayatliq alimide bashqilarning hésabigha yashighanliqtin munqerzlikke uchrap, tarix yüzidin pütünley öchürüldi démektur. Emdi buning birdin- bir charisi diniy hésliri yoqalghan bolsimu, milliy héslirini saqlash üchün türlük yosunda ana til edebiyatlirini yuqiri kötirip, ilmiy tillar qatarigha yetküzüsh lazim"
Elixan töre axirida uyghur diyaridiki xelqning bu xil medeniyette arqida qalghan, nadan qiyapitini özgertishning chariliri heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyidu hemde özining tarixchigha xas alahidilikini jari qildurup, ili wadisi jümlidin ghulja shehiri we uning etrapining qedimiy tarixliri heqqide toxtilip, bu yurtning ezeldinla türkiy xelqlerge tewe zéminliki, bu jaydiki taranchilar dep atalghan xelqning emeliyette eshu qedimiy medeniyet yaratqan uyghurlar ikenlikini körsitidu.
Elixan töre " türkistan qayghusi" namliq esiride uyghur diyarini sherqiy türkistan yaki uyghuristan dep ataydu. Uning neziride uyghuristan yaki sherqiy türkistan omumiy türkistanning bir qisimidur. U, uyghuristanning heqiqi igisi bolghan uyghur xelqinining éghir zulum ichide ötmüshtiki shan-shewkitini yoqitip, nadanliq we jahalet patqiqigha chongqur patqanliqigha chongqur échinip, qelbi cheksiz azablinidu. (Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek08-10-2005, 04:25 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (11)
2005.08.10
1944-Yili ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining reisi elixan töre özining "türkistan qayghusi" namliq kitabida yene 1931-Yili qumul qozghilingining tesiri bilen pütün uyghur diyari miqyasida yüz bergen uyghur milliy azadliq inqilabi heqqide xéli etrapliq bayan qilidu.
Inqilab ilhamliri
To view links in this forum your post count must be 1 or greater. Your post count is 0 momentarily. "Türkistan qayghusi" ning muqawisi
1931-Yili qumul qozghilingi yüz bergende elixan töre ghuljida bolup, u xoja niyaz hajim rehberlikidiki bu inqilab heqqide köp anglaydu. Uning bayan qilishiche, eyni waqitta xoja niyaz hajimning qehrimanliqliri, qozghilangchilarning qomul, turpan qatarliq jaylarni azad qilghanliqi qatarliq weqelerge ait türlük uchurlar ili wilayiti dairisidiki xelq arisighimu yétip kelgen. Uningdin bashqa yene uyghur qozghilangchiliri bilen tunggan qozghilangchilirining birleshkenliki bolupmu, majungying bilen xoja niyaz hajimning hemkarliship, ürümchi etrapidiki jaylarda jing shurén qoshunlirini köp qétim yenggenliki heqqidiki melumatlardin ilhamlanghan bir qisim ghulja tungganliri hem bashqa musulmanlar xitay chiriklirige qarshi küreshke atlinidu.
Bu yerde elixan töre özining ghuljidiki weqelerni öz közi bilen körgenlikini emma, bashqa jaylardiki weqelerni peqet anglighanliqini eskertish bilen birge öz tesiratlirini otturigha qoyidu. Uning qarishiche, 30-Yillardiki keng kölemlik milliy azadliq inqilabining kélip chiqishidiki asasiy seweb uyghur qatarliq milletlerning xitay militaristlirining zulmigha uchrighanliqi, xitaylarning bu jaydiki xelqlerge nisbeten wehshiyane zulum qilish, kemsitish siyasiti yürgüzgenlikidur. Lékin, elixan törining tehlil qilishiche, sowét ittipaqi deslepki waqitlarda sherqiy türkistanni bésiwélip, özi bilen hemkarlashmighan xitay militaristi jing shurénni yoqitip, uning ornigha sowét peres xitaylarni dessetmekchi bolidu hemde shéng shiseyni yölep, ölkining hoquqini uning qoligha tapshuridu. Sowét ittipaqi özining meqsitige yétish üchün qozghilangchilar arisigha, bolupmu tungganlar bilen uyghurlar arisigha köp ziddiyet oti yaqidu hemde biwaste qizil armiyisini kirgüzüp, xitaylargha yardemliship, bu jaydiki sowétke qarshi uyghur we tunggan qatarliq milletlerning qozghilangchilirini basturidu.
Elixan törining otturigha qoyushiche, rus armiyisi nahayiti wehshi bolup, ghulja qatarliq jaylarda nurghunlighan bigunah ademlerni qirghin qilidu. Hetta aile boyiche qirip tashlash weqelirinimu sadir qilidu. Rus eskerlirining bu qirghinchiliqi ghulja xelqighe éghir balayi-Apetlerni élip kelgenliki üchün özining hayatidin ensirigen elixan töre axiri yoshurunche ghuljidin ayrilip, muz dawan arqiliq tengri taghlirining jenubigha ötüp ketmekchi bolidu.
Elixan törining hökümiche, pajiening menbesi ittipaqsizliqtur
Elixan töre 30-Yillarda pütün uyghur diyarida partlighan qozghilanglar heqqide öz köz qarishini otturigha qoyup, axirida bu ölkide yenila xitay hakimiyitining qayta ornishigha seweb bolghan amillarning musulmanlar arisidiki ittipaqsizliq ikenliki, xoja niyaz hajim bilen ma jungying arisidiki ziddiyetningmu balayi –apetlerge asas bolghanliqini körsitidu.
Elixan törining chüshinishiche, eyni waqitta sabit damollam qatarliqlar qeshqerde milliy hakimiyet qurghan bolsimu, biraq ular ittipaqsizliqni tügitelmidi. Bir-Birige béqinmaydighan bir qanche guruppa qozghilangchilarning öz ara ziddiyetlishishi düshmenge purset yaritip berdi. Emma, elixan töre musulmanchiliq idiyisidin chiqish qilip turup, "majungyingni pütün sherqiy türkistan musulmanlirini azad qilish qurbigha ige qehriman" dep medhiyilep, tungganlarn aqlash pozitsiyiside bolidu. Uning ornigha xoja niyaz hajim we mahmud muhiti qatarliq uyghur qozghilangchi rehberlerni pitne-Pasatlargha ishinip tungganlar bilen bolghan ittipaqliqni buzghan dep tenqid qilidu.
Elwette, elixan töre bu qozghilanglargha biwaste qatnashmighanliqi, ene shu rehbiri kishiler bilen biwaste uchrashmighanliqi hemde söhbette bolmighanliqi üchün uyghur –tunggan ish birlikini lilla meydanda turup, bahalashta cheklimige uchrighan. U peqet islamiyettiki ittipaqliq we bergen wedige wapa qilish idiyisige tayanghan. Uning arzusi boyiche, meyli xojan niyaz hajim, meyli majungying bolsun her ikkilisila musulman bolghanliqi üchün bergen wedilirige wapa qilishi kérek, düshmenlerning pitne-Pasatlirigha, aldamchiliqigha ishenmesliki lazim idi.
Elixan törining qarishiche, uyghurlar bilen tungganlar arisida ziddiyetlerning peyda bolushi hetta küchiyip, bir-Birini qirghin qilish derijisige yétip, netijide bu ikki küchning hemmisiningla meghlup bolup, xitaylarning ölke hakimiyitini igilishi sowét ittipaq kommunistlirining öz meqsitige yétish üchün qollanghan rezil wasitisi we oyunidin ibaret. Uyghurlar özlirining nadanliqi tüpeylidin bu hile-Neyrenglerni sézelmey, düshmenge aldanghan. (Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek08-18-2005, 05:49 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (12)
2005.08.17
1944-Yili 12-noyabirda qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining reisi elixan töre özining 60-70-yillarda tashkentte yazghan "türkistan qayghusi" namliq kitabining birinchi tomida 30-yillardiki keng kölemlik uyghur milliy azadliq inqilabi heqqide köp toxtilidu shuningdek bu küreshning meghlubiyet sewebliri heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyidu.
Elixan törining neziride ulugh siyasiy ishning höddisin chiqqudek yétük rehber yoq idi
1931-1933-Yilliri pütün uyghur diyarida xitay hakimiyitini pachaqlap tashlap, milliy azadliqni qolgha keltürüsh aldida turghan uyghur xelqining sowét ittipaqining rehimsiz tashqi siyasiy oyunlirining qurbanigha aylinip, qaytidin shéng shiseydek jallatlarning qoligha chüshüp qalghan pajielik qismetliridin intayin échin'ghan elixan töre saghuniy özining " türkistan qayghusi" namliq kitabida uyghurlarning bu meghlubiyitini xulasilep mundaq yekün'ge kelgen:
" Ikkinchi buxara dep atalghan qeshqerdin tartip, pütün alte sheher-uyghuristan ölkiside bu kebi ulugh siyasi ishning höddisidin chiqqudek yétük bir adem yoq idi. Shuning üchün bichare musulmanlar shunchilik éghir bölgünchiliklerge uchrighan idi. Chünki, dölet qurush üchün kérek bolghan eswablar qollirida teyyar bolsimu, lékin uni öz ornida ishlitelikidek ustilar yoq bolghach, uningdin paydinalmidi. Buning üstige qizil mekkarlar, musulmanlarning özara ittipaqliri bilen quruluwatqan yéngi hökümetni birer döletning wasitisi bilen dunyagha tonulup qalmisun dep, buning charilirini qilishqa qattiq kirishken idi. U künlerde qeshqerde sowét rusiyisige qarshi en'giliye elchixanisimu ishlimekte idi. Yerlik xelqtin teshkiliy rewishte ish élip barghuchi siyasiy kishilerning yoqliqidin we hem jughrapiyiwi ornimiz medeniyet alimidin bek yiraqta turghanliqtin, biz ikki türkistan yerlik xelqi esirler boyi kötürülgen shu inqilablardin yéterlik rewishte paydilinalmay qalduq. Shuninggha köre , bizlerning teqdirimiz öz düshmenlirimiz –qara-qizil ejdiharlarning paydisigha muwapiq halda belgilenmekte idi".
Elixan töre xelqning béshigha chüshken bu éghir künlerge nahayiti échinsimu, lékin yenila kélechekke bolghan ümid-ishenchisini yoqatmighanliqini körsitip, öz héssiyatini mundaq shéir misraliri arqiliq ipade qilidu:
Ümidsiz bolma hey saghuniy, ümidning körmigi bardur,Qarangghu kéche tamamidin quyashning chiqmiqi bardur.
Küchlük tedbirkarlardin teshkillen'gen bir siyasiy jemiyet kérek idi
Elixan töre eyni waqittiki sherqiy türkistanning siyasiy weziyitini tehlil qilip, her qaysi qozghilangchi guruppilar arisidiki ittipaqsizliq we bash-bashtaqliqni tügitip, intizamliq we mustehkem hökümet teshkili qurghandila azadliqni kapaletke ige qilish mumkinlikini körsitip mundaq deydu:
"Birdin bir yol, eger men oylighandek, pütün xelqqe sözi ötidighan abroyluq, dahiyliq süpitigimu ige bolghan, zamanisini chüshen'gen tedbirkarlardin bir küchlük siyasi jemiyet qurulghan bolsa, kéyin bu jemiyet arqiliq qeshqerdiki bashqa bir küchlük dölet wekili bilen kéliship, tertiplik rewishte ish élip bérip, pütün uyghuristan namidin xelqning telipige maslashqan heqiqiy islamiyet asasida hökümet qurulsa, weten baliliri özara ittipaqliqini mustehkemlep, küchlük bir herbiy qomandanliq teshkil qilip we mumkin qeder uni yaxshi qorallar bilen qorallandurup, éhtiyatliq bilen ish élip bérilghandila öz hökümitini qolgha élishi mumkin bolar idi".
Emmma elixan törining bu arzusi 30-yillar sharaitida emelge ashmidi. Xuddi shuninggha oxshash sabit damollam, muhemmed imin bughra, mahmut muhiti , meqsut muhiti we xoja niyaz hajim qatarliq köpligen xelq rehberliri milletni azadliqqa érishtürüsh yollirini we usullirini izdep, her xil chare –tedbirlerni qollan'ghan bolsimu shundaqla reqipliri hésablan'ghan xitay militarstlirini yéngip, ölkining mutleq köp qisimini azad qilghan bolsimu, biraq tashqi küchler jümlidin birinchi bolup, stalin rehberlikidiki moskwa hökümitining uyghur xelqining azadliqini xalimighanliqi we uni özlirining ottura asiyadiki hökümranliqigha nisbeten xeterlik dep qarighanliqi üchün beribir uni qurban qiliwetti, uyghurlargha emes, eksiche xitay militarstlirigha yardem bérip, uyghurlarning tökülgen qanlirini zaye qiliwetti.
Elixan töre saghuniy shuningdin kéyin, 1937-yilidiki shéng shiseyning dehshetlik zulumini öz közi bilen köridu .Shéng shisey keng kölemlik qolgha élishni bashlighanda shu qatarda elixan törinimu tutmaqchi bolidu, bir küni kéchide bir top saqchilar elixan törining öyige kélip ishikni qaqidu, uning oghli asilxan weziyetni mölcherlep, dadisi elixan törini qachuriwétidu. Netijide élixan töre mehellisidiki kishilerning yoshurushi bilen ikki ayni ötküzidu, paylaqchilar her qanche qilipmu, elixan törini tapalmaydu. Elixan töre axiri ghuljida turush mumkinchiliki yoqliqini bilip, yultuz arqiliq tengri taghlirining jenubigha ötüp kétish sepirige atlinip, axiri ming bir japalarni chékip, kuchargha yétip kélidu. (Ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek08-25-2005, 01:55 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (13)2005.08.27

Elixan töre 1937-yilining yaz aylirida ming bir japalarni chékip, türlük xeterler we qiyinchiliqlarni bashtin kechürüp, aman –ésen tengri taghliridin ötüp kuchargha yétip kélidu. U seper jeryanida yultuz dégen jaydiki mongghullarning yardimige érishidu.
Kuchargha ötüsh sepiri
Seweb qil, seweb qilghuchini unutma!Heqiqet shuki, uningdin waz kechme!Saghuniy atang qilidu nesihet,Chüshen'genler bundin alghay ibret.
Déme: "özgermes alem-ish tamamdur",Ne bolghay etiki kün , uni kim bilur .Özgertmekke hayatingni seweb qil,Wetenni qutquzushning charisini qil .
Charining birinchisi ilim-meripettur,Jahalet béshigha toqmaq we tayaqtur.Ayridi bizni jahalet wetendin,Wetenla emes, hem janu-tendin
Bolghuluq boldi, kimlikingni unutma hergiz,Unutma , hey oghul özbéklikingni.Yütülüp ketmey saqla sen millitingni,Qutqaz qulluqqa chüshken bu élingni.
Saqlimisang tilingni ger ,yüter séni düshmen,Tashlar séni u ayaqlirigha hem qul qilar.Yütmekke teyyar séni bu ejdihar,Hey! aq-qarini ayrimas balilar.
Ne boldi, uyghuristan, ach közüngni,Közüng ach! özbékistan, kör özüngni.Ne erding, emdi ne boldung, qarap baq ,Qachan bir yerde bolghan jüp bilen taq.
Perishtige yéqin bolghay musulman,Eger din bolsa, bu hökümi qur'an .Bil we saqla diningni hey musulman,Bundin juda bolghan'gha ming pushayman.
Saghuniy ata qildi bundaq nesihetEjep emes, kishiler alsa ibret.
- Sherqiy türkistan jumhuriyitining reisi Alixan Töre
Eyni waqitta yultuz yayliqi ili wadisi bilen tarim wadisini tutashturidighan muhim karwan ötkelliridin biri bolup, bu jaygha orunlashqan mongghul charwichiliri ikki tereptin ötidighan uyghur sodigerlirini kütüwélish, ulargha yol bashlash we mal-charwa tépip bérish qatarliq ishlar bilen shughullinatti. Elixan törining "türkistan qayghusi" da yézishiche, bu mongghullarning pütün turmushta ishlitidighan buyumliri, göshtin bashqa ozuq-tülükliri ili we tarim wadisidin kélidighan uyghur sodigerliri arqiliq teminlen'gen bolghachqa, ular yoluchilarning bixeterlikini qoghdash hem ularni saq-salamet dawanlardin ötküzüp qoyushqa kapaletlik qilatti. Ghuljidiki shéng shisey saqchilirining qolgha élishidin qorup qéchip chiqqan elixan töre özi tenha halda tengri taghlirining étekliridiki yaylaq we dawanlarda jenubqa ötidighan yol izdep, köp azap cheksimu, biraq allahqa bolghan ishenchisini yoqatmay, daim allahni yad étip, allahtin nijatliq tileydu shuningdek axirida uyghur sodigerlirige yoluqup, ularning qizghin kütüwélishi we yardem bérishige muyesser bolidu.
Yaqup Begning chégra qorghinidiki oylar
Elixan törining bayan qilishiche, ular tengri taghlirining jenubiy étigige ötkende kuchargha yéqin jaydiki seksen kéchik we qirghiz ashow dégen jaylargha yétip kélip, dem alidu. Bu jayda eyni waqitta yette sheher dölitini berpa qilip, pütün qeshqeriyini 14 yil musteqil idare qilghan yaqup beg hakimiyitining chégra qorghanlirining xarabiliri saqlinip qalghan idi. Mezkur ikki –üch yüz kishige jay bolghidek chong qorghan xarabisi eyni waqitta yoluchilarning chüshidighan ötüngige aylan'ghan iken.
Uning yézishiche, qorghanning peshtaqliri, tamliri we bashqa qalduqliridin uning eyni waqitta nahayiti heywetlik he xéli yuqiri binakarliq mahariti bilen yasalghanliqini körüwélishqa bolidiken.
Elixan töre yaqup begning qazan'ghan jeng netijiliri we shan-shewkitidin iptixarliq hés qilish bilen qorghan tupraqlirini közige sürtüp , weten yolida öz janliridin ayrilghan ezimetlerge bolghan hörmitini we séghinishini ipade qilip, dua qilidu.
Elixan töre eyni waqitta 14 yil weten hoquqini öz qolida tutup, düshmenlerni yer bilen yeksan qilghan yaqup beg baha bérip, uning meghlubiyitidin échinip mundaq deydu:
" Öz waqtidiki ehwallargha qarap, merhumni( yaqup begni) bir tereptin teqdirligen bolsam, ikkinchi tereptin tenqidiy qarashlirimdin özümni saqliyalmidim. Chünki, öz zamanisida pütün sharaitlar qolgha keltürülgen idi. U ikki nöwet london'gha, ikki nöwet türkiye sultani abdulezizge elchiler ewetti. London elchiliri birinchi bérishte 12 ming, ikkinchi bérishte 24 ming pereng miltiqi élip qaytti. Bular öz zamanisidiki zamaniwi qorallarning aldi hésablan'ghanliqtin, peqet xitay qoralliridinla emes, belki eshu zamanda bizni bésiwalghan rus qoralliridinmu yaxshiraq idi. Buning üstige waqit hem uning üchün qolayliq bolup, en'giliye bilen rusiye döletliri arisidiki riqabet keskinliki üzlüksiz rewishte ösmekte idi. Mana shuninggha oxshash qolay pursetler ötüp, etrapta qarap turghan küchlük yardemchiler uning qolida turup, bulardin paydilinish yollirini tapalmidi"
Elixan töre axirida yaqup begke bolghan échinishini bildürüp, mundaq deydu. " Démek 14 yilliq dölet bashliqi, eger chin iradilik bir siyasiy qomandan bolsa, qolida qanun-nizamliri, qorallan'ghan 40 minggha yéqin islam eskiri tursa, öz dölitini kafir düshmen'ge qandaq tapshurup bersun-he?"
Azabliq musapidin tughulghan wesiyet
Elixan töre saghuniy eyni waqitta shunche qudret tépip, düshmenlirini qoghlap chiqirip, öz-özige xoja bolghan bu hakimiyetning yaqup begning ene shundaq xatasi tüpeylidin qaytidin düshmen teripidin axirlashturulup, wetenning qaytidin mustemlikilikke, xelqning qaytidin qul qilinish teqdirige duchar bolghanliqigha échinsimu, emma azadliq yolidin qetiy ümid üzmeslikni tekitlep, wesiyet teriqiside béyitliri bilen bayan qilidu.
* Uyghurche
© 2005 Radio Free Asia
--------------------------------------------------------------------------------
Aybek09-01-2005, 09:28 PMElixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (14)
2005.09.01
To view links in this forum your post count must be 1 or greater. Your post count is 0 momentarily. Elixan töre saghuniy
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining reis jumhuri elixan töre özining "türkistan qayghusi" namliq kitabining axirini kucharda qolgha élinip, aqsu türmisige yötkilishi jeryani bilen tügitidu.

Elixan töre oxshashla shéng shiseyning jazasigha uchrighan idi

Elixan töre saghuniy 1937-Yilining axirilirida kucharda qolgha élinghandin kéyin, bir mezgil kuchar türmiside tutup turilidu hemde qattiq qiyin-Qistaqlargha élinidu. Elixan töre saqchilargha özining kuchargha kélishidiki seweblerni chüshendürüp, özining téwip ikenlikini, xotenge hindistanning dorilirini sétiwélish üchün mangghanliqini éytidu. Biraq, shéng shiseyning saqchi dairilirining qollirida elixan torining matériyalliri toluq bolghanliqi üchün, ular uni aqsudiki bash saqchi orginigha ewetidu.
Elixan töre kitabida bayan qilishiche, uni ikki uyghur we bir qirghiz saqchi bashliqi aqsugha yalap élip baridu, yol üstide uning bilen birge élip méngilghan turaxun isimlik uyghur elixan torige qéchip kétish teklipini bergen bolsimu, emma u weziyetning nahayiti xeterlik ikenlikini mölcherlep, tewekkül qilishqa qoshulmaydu. Elixan töre özining aqsu türmisige qamalghan waqtining 1938-Yilining awghust ayliri ikenlikini éytidu.
Uning bayan qilishiche, 1937-Yilidin bashlap, 1938-1939-Yilliri shéng shiseyning sowét ittipaqining himayisi astida xelq üstidin eng dehshetlik terror élip barghan waqitliri bolup, bu chaghda jemiyetning hemme tebiqisidiki, her xil idiyidiki ademler türkümlep qolgha élinghan.
Elixan torining yézishiche, uning bilen aqsu türmiside yatqanlarning ichide, qazi, mufti-Elem axunlardin bashlap, imam axun, mezin axun qatarliq diniy sahening ademliri hemde hökümet üchün ishligen shangyo, beg, yurt aqsaqili qatarliqlarmu bar idi. Elixan töre bularning hemmisini héch ishtin xewiri yoq qara -Qosaq ademler idi dep teripleydu.
Elixan töre aqsu türmisige qamalghan waqitta shéng shisey pütün uyghur diyari boyiche qolgha élish we öltürüshni bashlighan bolup, bu qirghinchiliqta xoja niyaz hajim, sabit damolla qatarliq sherqiy türkistan jumhuriyitini qurushqa qatnashqanlarning hemmisi dégüdek öltürüldi. Hetta shéng shisey bilen birliship, uning hökümiti üchün xizmet qilghanlarmu saq qalmidi. Shéng shiseyning qolida eyni waqitta 100 mingdin artuq ademning öltürülgenliki heqqide uchurlar bar bolsimu, emma bu sanning bu melumattin xélila köp bolushi mölcherlinidu.

"Türkistan qayghusi" ning 2-Kitabi neshirge teyyarlanmaqta

Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan torining "türkistan qayghusi" namliq kitabining axirqi betliri aqsu türmisidiki ishlar bilen axirlishidu. Emma , kitabning axirqi söz qisimda kitabni neshirge teyyarlighan elixan torining newrisi uwayisxan elixan torining néme üchün bu kitabni shu yerde toxtatqanliqini chüshendürüp, elixan torining özining aqsu türmisidin qandaq chiqqanliqi we qandaq qilip, ghuljigha ketkenliki shuningdek milliy inqilabning bashlinishi we jeryani heqqidiki bezi biwaste özi bilidighan ishlarni oghli asilxan torige sözlep bergenlikini emma, uni téxi resmi kitab sheklige keltürüshke ülgürmey, 1976-Yili, 29-Féwral küni wapat bolghanliqini bayan qilidu.
Elixan töre perzentlirige axirqi wesiyet teriqiside " türkistan qayghusi" ni resmi kitab qilip chiqirip, weten balilirigha yetküzüshni perzentliridin telep qilidu hemde bu kitabning uyghurche, özbékche, qirghizche tillarda neshir qilinip, türkistan perzentlirining uning qaldurghan wesiyetliridin sawaq élishini ümid qilidighanliqi bildüridu.
Türkistan qayghusi namliq bu kitabni neshirge teyyarlighuchi yeni elixan törining newrisi uwayisxan ependining otturigha qoyushiche, ular hazir elixan törining 1946-Yilighiche bolghan ariliqtiki paaliyetlirini ekis ettüridighan " türkistan qayghusi" ning 2-Kitabini yoruqluqqa chiqirish üchün tirishiwétiptu. (Tügidi) ( ümidwar)
--------------------------------------------------------------------------------
Alparslan10-25-2006, 03:21 AMAybek Beg, Katta Rahmet.

ئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى

07-07-2005، 04:35 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (1) 2005.06.01
تو ۋىئەۋ لىنكس ئىن تھىس فورۇم يوئۇر پوست كوئۇنت مۇست بە 1 ئور گرەئاتەر. يوئۇر پوست كوئۇنت ئىس 0 مومەنتارىلي. تو ۋىئەۋ لىنكس ئىن تھىس فورۇم يوئۇر پوست كوئۇنت مۇست بە 1 ئور گرەئاتەر. يوئۇر پوست كوئۇنت ئىس 0 مومەنتارىلي.
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي (1961-يىلى)
2003-يىلى ئۆزبېكىستاننىڭ پايتەختى تاشكەنت شەھىرىدىكى "شەرق نەشىرىياتى" 1944-يىلى غۇلجىدا قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتىنىڭ رەئىسى ئەلىخان تۆرىنىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىنى ئۆزبېك تىلىدا نەشىر قىلدى.
ئەسەر1966-1973-يىللىرى يېزىلغان بولۇپ، بۇ مۇئەللىپنىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرقى باسقۇچلىرى بولۇشىغا قارىماي، ئۇ پۈتۈن ئىمكانىيەتلىرى بىلەن مەخپىي رەۋىشتە مەزكۇر ئەسىرىنى يېزىپ پۈتتۈرگەن. مىرزاقاماق شارائىتىدا تاماملانغان "تۈركىستان قايغۇسى" دا ئەلىخان تۆرىنىڭ ھايات مۇساپىسىنىڭ ئالدىنقى باسقۇچلىرى يەنى غۇلجىدا قوزغالغان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىغىچە بولغان ۋاقىت ئىچىدە ئوتتۇرا ئاسىيادا ۋە ئۇيغۇر ئېلىدە كۆرگەن بىلگەنلىرى تەسۋىرلىنىدۇ. ئەسەردە يەنە ئەلىخان تۆرىنىڭ مىللەت، سىياسەت، دىن ۋە مەدەنىيەت قاراشلىرىمۇ ئەكىس ئەتكەن بولۇپ، ئۇنىڭ نەزىرىدە تۈركىستاننىڭ ئىككى قىسىمى يەنى شەرقىي تۈركىستان بىلەن غەربىي تۈركىستان ئايرىلماس بىر گەۋدىدۇر. شۇڭا ئۇ ئۆز ئەسىرىگە تۈركىستان قايغۇسى دەپ نام قويغان.
ئەلىخان تۆرىنىڭ كېيىنكى پائالىيەتلىرى
1944-يىلىدىن 1949-يىلىغىچە داۋاملاشقان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىس جۇمھۇرى ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي 1946-يىلى 6-ئاينىڭ ئوتتۇرلىرىدا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ غۇلجىدا تۇرۇشلۇق رازۋېتكا خادىملىرى تەرىپىدىن مەخپىي رەۋىشتە "سىزنى قورغاستا ئۆزبېكىستان كوممۇنىستلار پارتىيىسىنىڭ بىرىنچى سېكرىتارى ئوسمان يۈسۈپوۋ كۈتۈۋاتىدۇ. سۆزلىشىدىغان مۇھىم ئىشلار بار "دېگەن تەكلىپ بىلەن ئالداپ، سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئېلىپ چىقىپ كېتىلگەندىن كېيىن، ھاياتىنىڭ قالغان قىسىمىنى تاشكەنت شەھىرىدە ئۆتكۈزىدۇ. ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي بۇ جەرياندا "تۆمۈر تۈزۈكلىرى"، "مۇزىكا رىسالىسى"، "ناۋادىر ئۇل ۋەقە" قاتارلىق بىر قانچە ئەسەرنى پارىس ۋە ئەرەب تىلىدىن ئۆزبېكچىگە تەرجىمە قىلىدۇ ھەمدە "تۈركىستان قايغۇسى"،" دىۋان ساغۇنىي" قاتارلىق ئەسەرلىرىنى يازىدۇ.
ئەلىخان تۆرە ئەينى ۋاقىتتا ئۆز ھاياتىنى قاتتىق سوۋېت تۈزۈمى ئاستىدا، مىرزا قاماقتا ئۆتكۈزگەن بولۇپ، ئۇنىڭ جەمىيەت بىلەن كەڭ ئالاقە قىلىشى، ئۆز ئەسەرلىرىنى ئەركىن تۈردە ئېلان قىلىشى زور چەكلىمىلەرگە ئۇچرىغان بولۇشىغا قارىماي، ئۇ ئۆز غايىسى ۋە ئىدىيىسىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان شېئىرلارنى شۇنىڭدەك باشقا ئەسەرلەرنى يېزىپ قالدۇرغان. ئۇ، بۇ ئەسەرلەرنىڭ ھامان بىر كۈنى يورۇقلۇققا چىقىشىغا ئىشەنگەن شۇنىڭدەك سوۋېت تۈزۈمىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق دىكتاتۇرۇلۇق ، مۇستەبىت سىستېمىلارنىڭ ھامان زاۋاللىققا يۈزلىنىدىغانلىقىنى ئالدىن كۆرگەن ئىدى.
ئەلىخان تۆرە ئۆز ئەسىرىنى يېزىشنى تەڭرى ۋە مىللەت ئالدىدىكى قەرز دەپ بىلگەن
"تۈركىستان قايغۇسى" نىڭ مۇقاۋىسى
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي تۈركىستان قايغۇسى ناملىق كىتابىنىڭ مۇقەددىمىسىدە ئۆزىنىڭ نېمە سەۋەبتىن بۇ ئەسەرنى يازغانلىقى ۋە نېمە سەۋەبتىن ئۇنىڭغا تۈركىستان قايغۇسى دەپ نام بەرگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ، ئۆزىنىڭ بۇ ئەسەرنى يېزىشىغا ئاللاھ ۋە مىللەت ئالدىدىكى ئادا قىلىشقا تېگىشلىك بۇرچى تۈرتكە بولغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئەلىخان تۆرە بۇ ھەقتە مۇنداق دەپ بايان قىلىدۇ:
"مەن ئەلى ساغۇنىي ياشلىق-يىگىتلىك كۈنلىرىمدىن باشلاپ، ئەرەبى، فارىسى تىللارنى تولۇق رەۋىشتە ئۆزلەشتۈرگەن ئىدىم. زاماننىڭ ماڭا كۆرسەتكەن توسقۇنلۇقلىرىغا قارىماي، تەڭرىنىڭ ياردىمىدە كەڭ كۆلەمدە دىنى، تىببى، ۋە تارىخى مەلۇماتلارغا ئىگە بولدۇم. ئەرەبچە، فارىسچىلارنى يېزىش، شېئىر ئېيتىش قابىلىيىتى مەندە بولسىمۇ، لېكىن مەن ئۆز تۈركىي ئانا تىلىمنى باشقا تىللاردىن ئارتۇقراق كۆردۈم. چۈنكى، قايسى بىر مىللەتنىڭ ئانا تىلى ئۆز ۋەزىپىسىنى ئۆتەلمەي، باشقا يات تىللار ئالدىدا مەغلۇبىيەتكە ئۇچراپ تىز پۈكسە، ئۇنداق مىللەت ئانچە ئۇزۇنغا قالماي ئىنسانىي ھوقۇقلاردىن ئايرىلغان ھالدا ئۇنىڭ ھايات دەپتىرى ئۈستىگە قارا خەت يېزىلىشى شۈبھىسىزدۇر. ئۇنداق مىللەتلەر پەقەت ۋەتەنلىرىدىنلا ئەمەس، بەلكى پۈتۈن بارلىقى بىلەن تارىخ يۈزىدىن يوقىلىشقا مەجبۇر بولىدۇ. يۇقىرىدا بايان قىلىنغان سۆزلەرگە قاراپ، ئۆزۈمدە توپلىغان پەزىلەتلەردىن تارىخ ئىلمىنى تاللاپ ئالدىم. چۈنكى، شۇ ھازىرقى دەۋرىمىز 1966-يىلىدا ئۆز ۋەتىنىدە تۇرۇپ غېرب بولغان خەلقىمىز ئۈچۈن تارىخ ئىلمى بېلىققا- سۇ كېرەك بولغاندەك كېرەك ئىكەنلىكىنى مەن ئۇزۇندىن بۇيان سەزگەن ئىدىم".
"ئۆتمۈش تارىخىنى ئۇنتۇپ ھازىرقى تارىخىنى تونۇمىغان بىر مىللەت، قاراڭغۇدا قالغان، قولىدا تايىقى يوق كور كىشى كەبى قاياققا ئاياق بېسىشنى بىلەلمەي، دۈشمەننىڭ يېتەكلىشىگە ئەگىشىپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. ئوچۇق پىكىرلىك سەزگۈر ۋەتەن ئوغلانلارى تارىخنىڭ قانداق زۆرۈر ئىكەنلىكىنى مېنىڭ شۇ سۆزلىرىمدىن ئىلھام ئېلىپ چوڭقۇر چۈشىنىشلىرى كېرەك".
"ئەمدى ۋەتىنىم مېنى سۆيمىسىمۇ، مەن ئۇنى سۆيگەنلىكىمدىن، ئولۇسۇم مېنى مەسىتمىسىمۇ، مەن ئۇنى مەنسىتكەنلىكىمدىن، ۋەتەن ئۈستىدە بولىۋاتقان تارىخىي ئۆزگىرىشلەرنى ۋە ھەم بۇنىڭ كېلەچەكتىكى ياخشى-يامان نەتىجىلىرىنى كۆرسىتىپ، ۋەتەن بالىلىرىغا ئۈلگە بولغىدەك، باشقىلار بۇنىڭدىن ئىبرەت ئالغۇدەك، بىر تارىخىي ئەسەر يېزىشقا كىرىشتىم. بىراق مەن پەقەتقىنا ئىسلامپەرەس ئەمەس ئىدىم. بەلكى يارىلىشىمدىنلا ئىنسانپەرەس ئىدىم".
ئەلىخان تۆرە ئۆزبېكىستان ھەققىدە ئەسەر يېزىشتىن كۆرە شەرقىي تۈركىستان ھەققىدە يېزىشنى زۆرۈر دەپ بىلگەن
ئەلىخان تۆرە ھاياتىنىڭ مۇھىم قىسىمىنى ئۇيغۇر ئېلىدە ئۆتكۈزگەن بولۇپ، ئۇ مەزكۇر ئەلنىڭ سىياسىي تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتقان شەخس ئىدى.
ئەلىخان تۆرە ئەسىرىنىڭ كىرىش سۆز قىسىمىدا يەنە ئۆزىنىڭ بۇ ئەسەرنى يېزىش جەريانىدا قانچىلىغان دەردلىك كۆز ياشلىرىنىڭ قەغەزلەر ئۈستىگە تۆكۈلگەنلىكىنى، شۇ سەۋەبتىن ئەسەرنى "تۈركىستان قايغۇسى" دەپ ئاتىغانلىقىنى ئەسكەرتىدۇ.
ئەلۋەتتە، بۇ يەردە ئېيتىلىۋاتقىنى ئېلىخان تۆرىنىڭ ئادەتتىكى كۆز ياشلىرى ئەمەس، بەلكى ئۇ ئۆزى ئەقىدە باغلىغان غايىسى ئۈچۈن تۆكۈلگەن ياشلار، تۈركىستاندىن ئىبارەت بۇ كەڭ زېمىننىڭ ئازادلىقى، ئەركىنلىكى ئۈچۈن ئازابلانغان قەلب زارلىرى ئىدى.
ئەلىخان تۆرە يەنە ئۆز ئەسىرىنى ئەسلىدە ھازىرقى ئۆزبېكىستان دەپ ئاتالغان ئۇنىڭ ۋەتىنى ھەققىدە يېزىشنى ئويلاشقان بولسىمۇ، بىراق بۇ يەرلەردە ئاخىرقى ۋاقىتلاردا يۈز بەرگەن ئېغىر ھادىسىلەر، دەھشەتلىك ۋەقەلەر، تېگى يوق دېڭىز كەبى تۈگىمەس داستان بولغانلىقى ئۈچۈن ۋاقتىنچە بولسىمۇ، ئۇلارنى قويۇپ تۇرۇشنى قارار قىلغان. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دەپ يازغان:
"شۇ كۈنلەردە ئەجدىھار ئاغزىغا كېلىپ قالغان، بىزدىن بالدۇرراق يۈتۈپ كېتىلىش ئالدىدا تۇرغان شەرقىي تۈركىستان ھەققىدە يازماقنى ئەلا كۆردۈم. چۈنكى، بۇ يەردە 1931-يىلىدىن 1946-يىلىغىچە بولۇپ ئۆتكەن ئۇلۇغ تارىخىي ۋەقەلەرگە ئۆزۈم باشچىلىق قىلىپ، ئەمگىكىم سىڭگەن، كۆزۈم كۆرگەن ئىدى. باشقا ۋىجدانسىزلار كەبى تارىخ يۈزىنى قارىلاشتىن ساقلىنىپ ئۆتكەن ھادىسىلەردە بولغان ۋەقەلەرنى ھېچ ياققا بۇرىماستىن ئەينى، توغرا يېزىشنى لازىم تاپتىم. لېكىن، بۇ ئىككى ئۆلكىنىڭ تارىخى، سىياسىي ئەھۋاللىرى بىر-بىرى بىلەن ناھايىتى باغلىنىشلىق ئىدى . مەن پۈتۈن دۇنيانى كۈرەش مەيدانىغا چاقىرغان سوۋېت ھاكىمىيىتىنىڭ 1917-يىلى قۇرۇلغان كۈنىدىن باشلاپ، 1931-يىللارغىچە ئۆتكەن دەھشەت-ۋەھشىي كۈنلەرنى ئازراق بولسىمۇ، يەنى گويا دېڭىزنىڭ بىر قەترىسى كەبى بولسىمۇ يېزىپ چىقمىقىمنى تارىخىي ۋەزىپەم دەپ بىلدىم. شۇنىڭ ئۈچۈن چەكسىز قۇدرەتلىك ئۇلۇغ تەڭرىگە سېغىنغان ھالدا شەرقىي تۈركىستانغا ئوتكۈنۈمدە كۆرگەنلىرىمنى، قىلغان ئىشلىرىمنى بايان قىلماقچى بولۇپ، سۆزگە كىرىشتىم.
ئەلىخان تۆرە شۇنىڭدىن كېيىن، ئۆزىنىڭ ھايات سەرگۈزەشتىلىرى ھەققىدىكى بايانلىرىنى باشلايدۇ.
(ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-07-2005، 04:37 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (2)
2005.06.08
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ئۆز ھاياتىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا تاشكەنتتە يېزىپ پۈتتۈرگەن "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسلىمە خاراكتېرلىق ئەسىرىنىڭ 1-تومىنىڭ دەسلەپكى بابىنى "قەشقەرگە ئۆتۈش" دەپ ئاتىغان.
ئاپتور بۇ باپتا ئۆزىنىڭ نېمە سەۋەبتىن قەشقەرگە كېتىشكە مەجبۇر بولغانلىقى شۇنىڭدەك 1917-1920-يىللىرىدا رۇسىيىدە يۈز بەرگەن چار پادىشاھنى ئاغدۇرۇش ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى، سوۋېت ھاكىمىيىتىنى تىكلەش ھەرىكەتلىرى جەريانىدا ئوتتۇرا ئاسىيادا يۈز بەرگەن دەھشەتلىك ۋەقەلەر ھەققىدە بايان قىلىدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ نەزىرىدىكى بولشىۋىكلەرنىڭ ماھىيىتى
ئەلىخان تۆرە سوۋېت بولشىۋىك ھاكىمىيىتىگە چىش تىرنىقىغىچە ئۆچ بولۇپ، ئۇنىڭ بايان قىلىشىچە، بۇنىڭدىكى سەۋەب بولشىۋىكلەرنىڭ ئەينى ۋاقىتتىكى شەپقەتسىزلىكلىرى، خەلقنى سىنىپلارغا ئايرىش بىلەن تەپرىقىچىلىق، مىللىي ئايرىمىچىلىق قىلغانلىقلىرى ۋە باشقىلار ئىدى. ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي ئۆز بايانلىرىنى مۇنداق دەپ باشلايدۇ:
- ھايات تارىخى-ئىنسانلارنىڭ سىنىپىي كۈرەشلىرىدىن ئىبارەت دېگەن خاتا پىكىر كارل ماركس تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان كۈنىدىن باشلاپ، خەلق ئىچىدە كەڭ كۆلەمدە ھەسەد ئوتلىرى قوزغىلىپ، ئىنسانلار ئالىمىگە پىتنە-پاساتلار ئىشىكى ئېچىلغان ئىدى. بۇ پىكىرنى قارىغۇلارچە قوبۇل قىلغۇچى ئادەملەرنىڭ قولىغا ھۆكۈمەت ئۆتكەندىن كېيىن، خەلق ئوتتۇرىسىدىكى سىنىپىي ئايرىمىچىلىقنى ۋە خۇسۇسىي مۈلۈكنى يوقىتىش ئۈچۈن، ئىشچىلار ھاكىمىيىتى نامىدىن دەھشەتلىك قانۇنلارنى چىقاردى.
- ئۇنىڭ نەتىجىسىدە قارا ئىشچى، نادان دېھقانلاردىن باشقا خەلق ئىچىدە ھەقلىق(قانۇنلۇق) ۋە (قانۇنسىز)ھەقسىز دېگەن پىتنە غەۋغاسى باشلاندى. دىندارلارنىڭ سۆزى بويىچە ئاللاھنىڭ ئىرادىسى، دەھرىلەرنىڭ سۆزى بويىچە، تەبىئەت قانۇنىغا قارشى تۇرۇپ، ھاياتلىق ئالىمىدە باراۋەر ھوقۇقى بىلەن يارىتىلغان ئىنسانلار ئىچىدىن بىر قىسىمىنى، ئۆزلىرى چىقارغان خىيالىي قانۇنلىرىغا ئاساسلىنىپ،ئۇلارنى ھاياتلىق ھوقۇقلىرىدىن پۈتۈنلەي مەھرۇم قىلدى. بۇ ئارقىلىق ئېتىلغان-چېپىلغان گۇناھسىز كىشىلەرنىڭ ھېسابى يوق ئىدى. ئۇلاردىن ئېشىپ قالغان قانۇنسىزلار ۋە ھەم قېچىپ يۈرۈپ قولغا چۈشمىگەن كىشىلەر ھەققىدە ھەر تۈرلۈك جازالار بەلگىلەندى. بەزىلىرىنىڭ بارلىق بايلىقلىرى(نەرسىلىرى) مۇسادىرە قىلىنىپ، بالا-چاقىلىرى كوچىلارغا ھەيدىلىپ، ئۆزلىرى يىراق يەرلەرگە سۈرگۈن قىلىندى. ئۇلارنىڭ كۆپلىرى قىسقا ۋە ئۇزۇن مۇددەتلىك قاماقلارغا ئېلىنىپ، ئېغىر ئىشلارغا سېلىندى. خەلق ئوتتۇرىسىدىكى بەزى بىر ئادەملەرنى قورقىتىش ۋە ئالداش يوللىرى بىلەن يوشۇرۇن خىزمەتلەرگە باغلىدى.
- ئۇرۇش-تىللاش ۋە قىيناشلار دەھشىتىدىن ئىمانلىق -ئىمانسىن، ۋىجدانلىق-ۋىجدانسىز كىشىلەر، بۇ مەنسەپپەرەس جاللادلار ئالدىدا (بىر تەكىس) تۇرۇشقا مەجبۇر ئىدى. چۈنكى، تاپشۇرۇقلار تولۇق رەۋىشتە بېجىرىلمىسە، ئۇلار ئۈچۈن بەلگىلەنگەن ئېغىر جازالارنىڭ دەرھال ئەمەلگە ئېشىشى شۈبھىسىز ئىدى. ھېچ قانداق گۇناھسىز، ئۆزلىرىگە قارشى دەپ بىلگەن كىشىلەرنى شەپە چىقماس يەر ئاستى ئۆيلەرگە كىرگۈزۈپ، قىيناش ئاستىدا ئۆلتۈرۈش كەبى ۋەھشىلىكلەر ئادەتتىكى ئىشلاردىن ئىدى. بۇ جاللاتلارنىڭ قولىغا چۈشكەن بەختسىز مەزلۇملار، قىيناشنىڭ قاتتىقلىقىدىن كۆڭۈللىرىدىكى سۆزلىرى، كۆمۈلگەن ماللىرىنى يوشۇرۇپ قېلىش بۇياقتا تۇرسۇن ئۆمرىدە ئاڭلىمىغان، كىشىڭ خىياللارىغا كىرمەيدىغان سىياسىي تۆھمەت سۆزلىرىنى ئىقرار قىلىشقا مەجبۇر بولغانلىقلىرىدىن، ئۇلارنىڭ كۆپلىرى پاجىئەلىك ھالاك بولدى".
ئەلىخان تۆرە بىر مەزگىل تۇڭگانلار ئارىسىدا يوشۇرۇن ياشىغان
ئەلىخان تۆرە ئۆز يۇرتى توقماقتا تۇرالماي، بىر مەزگىل سۇقۇلۇق دېگەن جايدىكى تۇڭگانلار ئارىسىدا ياشايدۇ. بۇ تۇڭگانلار ئەسلىدە ياقۇپ بەگ قوزغىلىڭى زو زوڭتاڭ تەرىپىدىن باستۇرۇلغاندىن كېيىن، قەشقەرىيىدىن قېچىپ ئۆتكەن بەيياڭخۇنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى ئىدى.
ئەلىخان تۆرە تۇڭگانلارنىڭ ھىمايىسىگە ۋە ھۆرمىتىگە ئېرىشىدۇ. بۇنىڭدىكى سەۋەب ئۇنىڭ دىنىي بىلىمىلا ئەمەس، بەلكى راسچىل، سەمىمىي بىر ئىنسان ئىكەنلىكى ئىدى. ئۇ تۇڭگان خەلقىغە ھەم يۇقىرى باھا بېرىدۇ. ئەلىخان تۆرە تۇڭگانلارنىڭ قوزغىلاڭ ھەرىكەتلىرى ھەققىدە مۇنداق دەپ يازىدۇ:
- ئىنقىلاب باشلانغان دەۋرلىرىدە كۆزگە كۆرۈنەرلىك كىشىلەر ئۆز ئۆيلىرىگە سىگمىغانلىقىدىن مەن ھەم ئوز ۋەتىنى توقماق شەھىرىدە تۇرالماستىن بىزدىن يۈز چاقىرىم يىراقتىكى سۇقۇلۇق دېگەن جايدا، تۇڭگانلارنىڭ ئىچىدە كۈن كەچۈرۈشكە مەجبۇر بولدۇم. چۈنكى بۇخارا ئوقۇشىنى شۇ زامان ئادىتى بويىچە پۈتتۈرۈپ، قايتقىنىمدا دىنىي ئىلىم ئوقۇغۇچىلىرى ئاز بولسىمۇ شۇلارنىڭ ئىچىدە تېپىلار ئىدى. بۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلار باشقىلارغا قارىغاندا ھەر جەھەتتىن بىزلەرگە ياردەمچى ئىدى. تۇڭگان خەلقىنىڭ كېلىپ چىقىشى، تارىخىنى ئورنى كەلگەندە ئەلۋەتتە يېتىشىمىز بىزنىڭ ۋەزىپىلىرىمىزدۇر.
-1919-يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدا پىشپەككە قاراشلىق قارا بالتا، ئاقسۇ كەبى 18 رۇس قىشلىقى بىرلەشكەن ھالدا بولشىۋېكلەرگە قارھسى قوزغىلاڭ كۆتەردى. بايلىققا توشقان پىشپەك، سۇقۇلۇق تۇڭگانلىرى ھەم چۈشەنمەسلىكتىن بۇ ئىشقا ئارىلىشىپ قالدى، نەتىجىدە تارتقۇلۇق پۈتۈنلەي ئۇلارنىگ ئۈستىگە چۈشۈپ، ئەڭ ئېغىر زەربىلىك كالتەكلەر بۇلارنىڭ باشلىرىدا ئوينىتىلدى. شۇنداق قىلىپ، قىزىل ئارمىيە بەش يۈز ئۆيلۈككە يەتمىگەن سۇقۇلۇق تۇڭگانلىرىدىن سەككىز يۈز كىشىنى ھەيدەپ كېلىپ، بازار ئوتتۇرىسىدا پىلىموتقا تۇتتى. ئۇلار ئىچىدىن ئوق تەگمەي قالغان ياكى يارىدار بولۇپ، جېنى چىقماي تۇرغانلارنى قىزىل ئەسكەرلەر ئارىلاپ يۈرۈپ، نەيزىلەپ ئۆلتۈردى، قوزغىلاڭچىلار مەركىزى بولغان بەش مىڭ چامىلىق ئاقسۇلۇق رۇسلاردىن ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ، ئۆلۈم جازاسى كۆرگەنلىرىم ئوتتۇزدىن ئاشمىغان ئىدى.
ئاللاھ ساقلىسا بالا يوق دېگەندەك شۇ يىلى سۇقۇلۇققا بېرىشتىن مېنى ساقلاپ، بۇ كەبى نەتىجىسىز، قانلىق قوزغىلاڭ ئاپەتلىرىدىن ئۆزى ئاسراپ قالدى. شۇ ۋەقە بولغاندا مەن توقماقتىن سەككىز چاقىرىم شىمال تەرەپتىكى تۇڭگان قىشلىقى قاراقوڭغۇز مەسچىتىدە ئىدىم. پىشپەك، سۇقۇلۇق قاچاقلىرى قىلىچ، مىلتىق كەبى بارلىق قوراللىرىنى كۆتۈرگەن ھالدا تونىغان-تونىمىغان ئارىلاش مەنى ئىزدەپ، كىرىپ كېلىشتى. بۇنى كۆرگەن مەشچىت قوۋملىرى ئۆز باشلىرىدىن قورقۇشۇپ، ۋە يانا مەنى ئايىغانلىقلىرىدىن ئۇلارنى بۇ يەردە قوندۇرماسلىق ئۈچۈن مەسلىھەت كۆرسەتكەن بولسىمۇ، بىراق مەن بۇنىڭغا رازىلىق بىلدۈرمىدىم. بۇ كەبى زور ئاپەتلەردىن مېنى نەچچە قېتىم ساقلاپ قالغان مېھرىبان تەڭرىم ئىلتىپاتىغا ئىشەنگەنلىكىمدىن بۇ مەزلۇملارنى ئەرلەرچە ئوچۇق چىراي بىلەن قارشى ئېلىپ، سۇنۇق كۆڭۈللىرىنى كۆتۈردۈم. ئۇلار بۇ يەردە يوشۇرۇپ ئېلىش ئىمكانىيىتىنىڭ يوقلۇقىدىن ، ئىلگىرى-ئاخىرى ئىككى -ئۈچ كۈن تۇرۇشقاندىن كېيىن، ئالمۇتا، يەركەنت چېگرىلىرى ئارقىلىق غۇلجىغا ئوتمەكچى بولۇپ كەتتى".
ئېلىخان تۆرە خاتىرىسىدىكى تۇڭگانلار
سابىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى پرېزىدېنتى، ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي 1919-يىلى قىرغىزىستاننىڭ ئىسسىق كۆل ئەتراپىدا يۈز بەرگەن رۇس، تۇڭگان ۋە قىرغىز قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ بولشىۋىكلەرگە قارشى قوراللىق قوزغىلاڭ ھەرىكەتلىرىنىڭ مەغلۇبىيەت سەۋەبلىرىنى خۇلاسىلاشقا تىرىشىدۇ. ئۇ سۇقۇلۇق رايونىدىكى تۇڭگان مۇسۇلمانلىرىنىڭ پەقەت ئۆزلىرىنىڭ ئىرادىسى ۋە ئېتىقادىغا تايىنىپلا، ئۆزىدىن قۇدرەتلىك دۈشمەنگە قارشى جەڭ قىلغان بولسىمۇ، بىراق پاجىئەلىك مەغلۇبىيەتكە ۋە دەھشەتلىك قىرغىنچىلىققا ئۇچرىغانلىقىغا نىسبەتەن قاتتىق ئېچىنىشىنى ئىپادە قىلىدۇ.
ھەقىقەتەن، تارىخىي پاكىتلارغا قارىغاندا، سوۋەت ھاكىمىيىتى تىكلەنگەن دەسلەپكى يىللاردا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ قاتتىق قارشىلىقلىرىغا دۇچ كەلگەن بولۇپ، كەڭ كۆلەملىك قوراللىق قوزغىلاڭلار پارتلىغان ئىدى. بۇ مۇستەقىللىق كۈرەشلىرىگە ئۆزبېك، قىرغىز، تۇڭگان، ئۇيغۇر ۋە باشقا مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى ئىشتىراك قىلغان بولۇپ، بۇ ھەرىكەتلەر سوۋەت ھاكىمىيىتى تەرىپىدىن تاكى 90-يىللارغىچە "باسمىچىلار ھەرىكىتى" دەپ ھاقارەتلىنىپ كەلگەن .
شۇ قېتىمقى قوزغىلاڭلار سوۋەت كوممۇنىست قوشۇنلىرىنىڭ سەركەردىسى فرۇنزى تەرىپىدىن دەھشەتلىك تۈردە باستۇرۇلغان بولۇپ، يەتتە سۇدىكى بىر قانچە ئون ئۇيغۇر يېزىلىرىدىكى ئۇيغۇرلارمۇ قىزىل ئارمىيە تەرىپىدىن كوللېكتىپ ھالدا قىرغىن قىلىنغان ئىدى. بۇ ۋەقە تارىختا" ئاتۇ ۋەقەسى" دەپ ئاتالغان . دېمەك، ئەلىخان تۆرە ئەنە شۇ پاجىئەلەر ھەققىدە يېزىشنى مىللەت ئالدىدىكى مەجبۇرىيەت دەپ بىلگەن.
(ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-07-2005، 04:40 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (3)
2005.06.09
ئەلىخان تۆرە 1919-يىلى ئىسسىق كۆل ئەتراپىدا يۈز بەرگەن كوممۇنىستلارغا قارشى بىر مەيدان قوزغىلاڭنىڭ پاجىئەلىك مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشقانلىقىغا نىسبەتەن ئىنتايىن ئېچىنىش ھېسسىياتىدا بولىدۇ. ئۇنىڭ بايان قىلىشىچە گەرچە بۇ قوزغىلاڭغا ئىسسىق كۆل بويلىرىدىكى يېزىلاردا ئولتۇرۇشلۇق رۇسلارمۇ قوشۇلغان بولسىمۇ، بىراق ئۇلار قىزىل ئارمىيە تەرىپىدىن قىرغىنچىلىققا ئۇچرىمايدۇ ،پەقەت ئوتتۇز نەچچە كىشىلا ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنىدۇ خالاس. ئەمما قوزغىلاڭغا ئاۋاز قوشقان باشقا مۇسۇلمان مىللەتلەر جۈملىدىن تۇڭگانلار دەھشەتلىك تۈردە كوللېكتىپ قىرغىنچىلىقلارغا دۇچار بولىدۇ.
يېگەن تۇزنى قايتۇرۇش يولىدا
ئەلىخان تۆرە بۇ چاغدا تۇڭگانلار ئارىسىدا تۇرىۋاتقان بولۇپ، ئۇ دادىللىق بىلەن بىر قانچە شاگىرتلىرىنى ئېلىپ، سۇقۇلۇقتىكى ۋەقە يۈز بەرگەن جايغا بېرىپ، پالاكەتكە يولۇققان خەلقتىن ھال سوراش قارارىغا كېلىدۇ. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق بايان قىلىدۇ:
"سۇقۇلۇق تۇڭگانلىرىنىڭ تۇزلىرىنى يەپ، ياخشىلىقلىرىنى كۆپ كۆرگەن ئىدىم. ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئىشەنچىلىك شاگىرتلىرىم ۋە دوستلىرىم كۆپ ئىدى. بۇنداق ۋاقىتلاردا بېرىش خەتەرلىك بولسىمۇ، بىراق چىداپ تۇرالماي ئۈچ تۆت شاگىرتىم بىلەن بىر ھارۋا ئادەم بولۇپ، سۇقۇلۇق تەرەپكە يول ئالدۇق. پىشپەككە كەلگىچە تۇڭگان قەلئەسى يول ئۈستىدە بولغانلىقىدىن، ئۇنى ئارىلاپ ئۆتۈشكە توغرا كەلدى. يېقىنلىشىپ بارغان ساينىڭ بويىدىكى كۆز كۆرگەن كۆڭۈلسىز نەرسىلەرنى تىل سۆزلەپ، قەلەم يېزىپ چىدىيالمايدۇ. مۇنتىزىم ئەسكەرلەرگە، قوراللىق قوشۇنغا، تىلى بۆلەك، دىنى بۆلەك بىر قانچە توپ قۇرۇق قول، قارا كۈچ كىشىلەر قانداقمۇ تاقابىل تۇرالىسۇن؟"
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي ئەينى ۋاقىتتا تۇڭگان قاتارلىق قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن خەلقنىڭ پەقەت ئۆز غورۇرلىرى ۋە روھىغا تايىنىپلا قۇدرەتلىك دۈشمەنگە قارشى جەڭگە ئاتلانغانلىقىنىڭ ئورۇنسىز قۇربان بېرىشكە ئېلىپ كەلگەنلىكىگە نىسبەتەن ناھايىتى ئېچىنىپ، بۇنىڭ تەجرىبە-ساۋاقلىرىنى يەكۈنلەشكە تىرىشىدۇ.
ئېغىر پاجىئەدىن تۇغۇلغان تەجرىبىلەر
ئەلىخان تۆرە سۇقۇلۇق ۋەقەسىدىن ھېس قىلغان تەجرىبىلىرى ھەققىدە مۇنداق دەپ بايان قىلىدۇ:
" ئىلاھ تەرىپىدىن تەبىئەت ئالىمىگە ئەۋەتىلگەن ئۇلۇغ پەيغەمبەرلەرگە ۋە شۇ تەبىئەت قانۇنلىرىغا بويسۇنماستىن باشقا ھېچ چارىلەر يوقتۇر. ئۇرۇش پەنلىرىنىڭ قانۇنى بويىچە، ئەسكەرلەرنىڭ سانى، قورال -جابدۇق ۋە ئەسكىرى ئىنتىزاملىرى، ئەڭ بولمىغاندا دۈشمەننىڭكىدىن تۆۋەن ۋە ئاز بولماسلىقى بىرىنچى شەرتتۇر. ئەگەر شۇ شارائىت قولغا كەلسە، ئۇ ھالدا دىنىي، مىللىي ھاقارەتكە بويسۇنماستىن ،دۈشمەنگە قارشى قورالغا قول سۇنۇش، ئەلۋەتتە پەرز بولىدۇ. بۇنداق ئىمكانىيەت بولمىغان تەقدىردە ، ئورۇنسىز ئۇرۇشتىن ساقلىنىپ، ۋاقتىنچە سەبىر قىلىشتىن باشقا چارا يوقتۇر. بىز ھازىر شۇنداق شارائىتسىز، ئېغىر ئەھۋال ئاستىدا تۇرۇپتىمىز، مەھەللە كوچىسىدىن ئۆتۈۋاتقىنىمىزدا يول بويلاپ، بۇلاڭ-تالاڭ قالدۇقلىرى، چېچىلىپ ياتقان نەرسىلەر، كۆيدۈرۈۋېتىلگەن ئىمارەتلەر ئىچىدە ۋەيران بولۇپ، يىقىلىپ ياتقان تاملار كۆزگە تاشلىناتتى. بۇلارنى كۆرۈپ، كۆز ياشلىرىمىز قۇرىماستىن شۇ يۈرگۈنىمىزچە مەزلۇملار قانلىرى بىلەن بويالغان سۇقۇلۇق قىشلىقىغا كىردۇق. بۇ ۋەقە يۈز بېرىپلا بارغىنىمىز ئۈچۈن، مۇسۇلمانلارنىڭ ئېتىلغان-چېپىلغانلىرى، كوچا قانلىرى تازىلانغان بولسىمۇ، بىراق قىرغىنچىلىقنىڭ باشقا بەلگىلىرى تېخى يوقالمىغان ئىدى. ساقچى كىشىلىرى بىزنىڭ باشقا ياقتىن كەلگەنلىكىمىزنى كۆرۈپ، ئالدىمىزنى توسۇپ، ئىدارىسىغا ئېلىپ باردى. ئۆلگەنلەرنىڭ خوتۇن-قىزلىرى، يېتىم بالىلىرىغا ئاتالغان بىر قانچە كىيىم-كېچەكلەرنى كۆرسىتىپ، ئۆزلىرىمىزنىڭ ياردەم بېرىش ئۈچۈن كەلگەنلىكىمىزنى بىلدۈردۇق. كېيىن، يول خەتلىرىمىزنى تەكشۈرۈپ بىزگە رۇخسەت قىلغان بولسىمۇ، ئەمما يەنىلا ئارىمىزدا ئىشەنمەسلىك پەيدا بولۇپ، خېلى كۆپ سۆز بولدى".
مەھكۇملۇقتىن قۇتۇلۇش يوللىرىنى ئىزدەش
ئەلىخان تۆرىنىڭ يېزىشىچە، ئۇ ھەمراھلىرى بىلەن مىڭ تەسلىكتە ۋەقە يۈز بەرگەن جايغا بېرىپ، پالاكەتكە ئۇچرىغان خەلقتىن ھال سورايدۇ. بىراق، شۇنىڭدىن كېيىن، ھۆكۈمەت تەرەپ ئۇنىڭ پېيىغا چۈشىدۇ ھەمدە دەرھال قەشقەر تەرەپكە ئۆتۈپ كېتىپ پاناھلىنىش قارارىغا كېلىدۇ:
"مەلۇمدۇركى، مەھكۇملۇقتا ئېزىلگەن، قورالسىز، دۇدۇقلاپ قالغان تىللار، غەلىبە زۇلۇملىرى بىلەن مەغرۇرلۇنىۋاتقان، ھەر بىرىنىڭ تۇمشۇقىدىن توڭگۇز قۇرتى چۈشۈۋاتقان قوراللىق، ھاكىم تىللار(شاخدام تىللار) ئالدىدا نېمە دېيەلىسۇن؟ شۇنىڭ بىلەن غالىپ دۈشمەن ئالدىدىن قانداق قىلىپ بولمىسۇن قۇتۇلۇپ چىققىنىمىزدىن كېيىن، ياردەمگە ئېلىپ كەلگەن ئازدۇر-كۆپتۇر نەرسىلىرىمىزنى تارقاتتۇق. ئۆلگەنلەرنىڭ ئائىلىلىرىگە كۆز يېشىمىز بىلەن قىرائەت ئوقۇپ، كۆڭۈل ئېيتتۇق. بۇ پايدىسىز ئۇرۇشتا مېنىڭ ئۆز شاگىرتلىرىمدىن يىگىرمىدىن ئارتۇق كىشى شېھىت بولغان ئىدى. بۇلاردىن ئەڭ چوڭلىرىنىڭ يېشى ئوتتۇزدىن ئاشمىغان ئىدى. شۇنداق قىلىپ، بۇ جايدا ئىككى-ئۈچ كۈن تۇرغىنىمىزدىن كېيىن، يەنە توقماققا قايتىپ كەلدۇق".
"قىشنىڭ ئۆتۈشى يېقىنلىشىپ، يەردىن كۆكاتلار يېڭىغىنا باش كۆتەرگەن ئىدى. بىر كۈنى ئەتىگەنلىكى، كوچا ئىشىكىمىزدىن بىرسىنىڭ چاقىرغان ئاۋازى ئاڭلاندى. قارىسام، ئۆز مەھەللىمىزدىكى مىرزاباي دېگەن كىشى ئىكەن. ئۇ مېنى كۆرگەچ، كۆزىگە ياش ئېلىپ،" سىزگە ياخشىلىقلاردىن باشقىنى تىلىمەيمىز، ھازىرقى ھۆكۈمەت ئالدىدا ئاڭلىغىنىم بويىچە، ئۈستىڭىزدىن ھەر تۈرلۈك خەۋەرلەر بار ئوخشايدۇ. ئەمدىكى مەسلىھەت شۇكى، بەزى ئىشلار يۈز بەرگۈچە، ئورۇن ئۆزگەرتىپ، باشقا يەردە تۇرۇشىڭىز ياخشىراقتەك كۆرۈنىدۇ" -دېدى. ئۇنىڭ بۇ سۆزىدىن ئويلىنىپ، قانداقلا بولمىسۇن بىر ئېھتىيات سەۋەبىدىن، يات بىر ھۆكۈمەت تۇپرىقىغا ئۆتمەكچى بولۇپ، سەپەر تەييارلىقىغا كىرىشتىم". لېكىن، باشقا چېگرىلار بىزدىن يىراق بولغانلىقتىن، قەشقەر تەرەپكە ئۆتۈشنى ماقۇل كۆردۈم. جانپىدا شاگىرتلىرىمدىن تۇڭگان داۋۇد خوجا مەن بىلەن سەپەرداش بولۇپ يولغا چۈشتۇق".
تارىخىي پاكىتلارغا ئاساسلانغاندا 1918-1920-يىللىرىدا ئوتتۇرا ئاسىيادا سوۋېت ھاكىمىيىتى تىكلىنىش جەريانىدا لېنىن رەھبەرلىكىدىكى سوۋېت ھاكىمىيىتى ۋە قىزىل ئارمىيە قاتتىق قارشىلىقلارغا دۇچ كېلىدۇ. بۇ قارشىلىقلار قانلىق باستۇرۇلغاندىن كېيىن، كۆپ ساندىكى قازاق، قىرغىز، ئۇيغۇر، ئۆزبېك ۋە باشقا مىللەتلەرنىڭ قارشىلىق ئىدىيىسىدىكى كىشىلىرى ئۇيغۇر ئېلىغا قېچىپ كېلىپ بىر مەزگىل پاناھلىنىش ئارقىلىق، كېيىن قايتىدىن كۈچ توپلاپ، سوۋېت ھاكىمىيىتىنى يوقاتماقچى بولىدۇ. بۇ كىشىلەرنىڭ تەركىبى تۈرلۈك بولۇپ، ئۇلار مال-مۈلكى مۇسادىرە قىلىنغان يۇقىرى قاتلام كىشىلىرى، مۇستەقىللىق پىكىرلىرىگە ئىگە زىيالىيلار، بولشېۋىكلارغا قارشى تۇرغۇچىلار ۋە ۋەقەگە قاتناشقان ئاددىي پۇقرالار ھەم باشقىلار ئىدى. ئەلىخان تۆرە ئەنە شۇلارنىڭ بىرى ئىدى.
(ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-07-2005، 04:41 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (4)
2005.06.15
سابىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىنىڭ باش قىسىمىدا ئۆزىنىڭ بولشېۋىكلارنىڭ زىيانكەشلىكىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن قەشقەرگە كېتىش جەريانىدا يولدا كۆرگەن ۋەقەلەرنى ئەسلەيدۇ.
ئۇ تارىخچى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۆزى تۇغۇلغان توقماق شەھىرى جۈملىدىن بالاساغۇن قاتارلىق جايلارنىڭ تارىخى ھەققىدە بايان قىلىپ، ئۆزىگە خاس كۆز قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ، ئۇنىڭ قارىشىچە، بالاساغۇن قەدىمكى ئۇيغۇر-ئوغۇز مەدەنىيىتىنىڭ مەركەزلىرىدىن بىرىدۇر.
مۇشەققەتلىك يوللار
ئەلىخان تۆرىنىڭ قەشقەر سەپىرىدە ئۇنىڭغا ھەمراھ بولغانلاردىن بىرى ئۇنىڭ تۇڭگان ئوقۇغۇچىسى ۋە يەنە بىر نەپەر ئادەم ئىدى. ئۇ سەپىرىنى مۇنداق بايان قىلىدۇ:
"يەنە ئۆز سۆزىمىزگە كېلەيلى. توقماقتىن چىقىپ، توغرا شەرققە قاراپ چىمقۇرغان، بۇرالساي، ئەلارىق، تويغاق، مەيدانتال، قۇۋاقى ئارقىلىق مېڭىپ، قاراغوۋ-قوچقارغا كەلدۇق. بۇ يەردىن يۈرگۈنىمىزچە بىر نەچچە قونالغۇلارنى بېسىپ ئۆتۈپ، دولان داۋىنىدىن ئېشىپ، نارىن سۈيى بويىدىكى نارىن شەھىرىگە كىردۇق. بۇ تۆت تەرىپى چوڭ تاغلار بىلەن ئورالغان ئەلدۇر. رۇسلار تۈركىستاننى بېسىۋالغاندىن كېيىن، شەرقىي تۈركىستانغا كىرىش قەستىگە تەييارلىق كۆرۈش ئۈچۈن نارىن سۈيى بويىغا بىر قەلئە بىنا قىلغان ئىدى. ئالاتاۋ ۋە تىيانشان تاغ-تىزمىلىرىنىڭ ئەڭ قېلىنلاشقان ئورنى ۋە كۆچمە قىرغىز تۈركلىرىنىڭ قاينىغان جايى غەربىي -جەنۇبى ئۆزبېكىستان، شەرقىي جەنۇبىي ئۇيغۇرىستان بولغانلىقىدىن بۇنىڭ سىياسىي ئەھمىيىتى زوردۇر. بۇ يەردىن چىقىپ ئارىسى 45 چاقىرىم چانىسىدا كېلىدىغان ئوت بېشى قىشلىقىغا يېتىپ كېلىپ، تاشكەنتلىك تۇياقباي ھاجىنىڭ ئۆيىگە مېھمان بولۇپ چۈشتۇق. ئۇ توقماقتا ئۇزۇن تۇرغان ، ئۆز مەھەللىمىزدىن كەتكەن كىشى ئىدى. بۇ يەرنىڭ تۆت تەرىپى ئېگىز تاغلار بىلەن ئورالغان بولسىمۇ، ئەمما دالاسى كەڭ ۋە ئوتلاق-يايلاقلىرى كۆپ ئىدى. ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئارپا، ئاقسۇ دېگەن يەرلەرنىڭ چۆپى كۈچلۈك، قىمىزى كۆپ بولۇشتا داڭقىئى چىققان ئىدى. ئوت بېشىدا ئىككى كۈن تۇرغاندىن كېيىن، شۇ يەردە قوشۇلغان قوشماق ھاجىم بىلەن ئۈچ كىشى يولداش بولۇپ، يولغا چۈشتۇق.
بۆرە ئاغزىدىن قۇتۇلۇش
ئەلىخان تۆرە قوشمەت ھاجىم قاتارلىق ھەمراھلىرى بىلەن چوڭ يولدا ماڭماي، مەخپىي-كىچىك يوللار بىلەن ماڭىدۇ. بۇنىڭدىكى سەۋەب، ئەتراپنى چېگرا ساقلىغۇچى بولشېۋىك ئەسكەرلىرى قاپلاپ كەتكەن بولۇپ، ئەگەردە ئۇلارنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالغاندا ،ئۇلارنىڭ ئولتۈرىلىشى مۇمكىن ئىدى.
ئەلىخان تۆرە بۇ سەپىرى ھەققىدىكى بايانلىرىنى مۇنداق داۋاملاشتۇرىدۇ:
"ئالدىمىزدا بىر قونالغۇ تاشراباتتا چېگرا قاراۋۇللىرى-قىرغىز شامىرقان ، رۇس چۇدىر باشلىق بىر نەچچە ئەسكەر بارلىقىنى بىلدۇق. بۇلار ئالدىدىن ئۆتۈشتە يولخېتى مىز يوقلىقىدىن، قوشماقھاجىمنىڭ مەسلىھەتى بويىچە، توغرا يولنى قالدۇرۇپ، بېلوشوۋ دېگەن ئوغرى يول بىلەن كەتمەكچى بولدۇق.يولدا كېتىۋاتقانىمىزدا يىراقتا ئات يېتىلەپ كېلىۋاتقان بىر كىشىنىڭ قارىسى كۆرۈندى. چوڭ يولدىن ئۇ يولغا بۇرۇلغان ۋاقتىمىزدا ئالدىمىزدىن كېلىۋاتقان ئۇ كىشى يىراقتىن ئىشارەت بىلەن بىزنى چاقىردى. ئۇنىڭ بۇ چاقىرىشىدىن ئاددىي كىشى بولمىسا كېرەك دەپ ئالدىغا باردۇق. قارىساق، چېگرا ساقچىلىرى باشلىقى -قىرغىز شامىرقان ئىكەن. بىزنى كۆرۈش بىلەن" ھەي سىلەر قانداق كىشىسىلەر؟ ئوچۇق چوڭ يولنى قويۇپ يېپىق كىچىك يولغا كىرىسىلەر؟ قېنى بۇ ياققا ئۆتۈڭلار" دەپ بىزنى باشلىغىنىچە يول ئۈستىدىكى كارۋان سارايغا چۈشۈردى. شۇ ئارىدا قاياقتىندۇر ئىككى-ئۈچ قىرغىز يىگىتلىرى بىلەن ئىلگىرىكى سىپاھلاردەك بېلىغا كۈمۈش بەللىك، يېنىغا ئەگرى قىلىچ ئاسقان شۇ يەرلىك قىرغىزلارنىڭ باشلىقىمۇ يېتىپ كەلدى. بۇنى كۆرگەن قوشماق ھاجىمنىڭ كۆزلىرى ئالاق-جالاق بولۇپ،" ھەي تاڭ ، ئىشلىرىمىز قانداق بولار؟ سوراپ قالسا يول خېتىمىز يوق، ئاللاھ ساقلىسۇن ! بىزنى قايتۇرۇپ نارىندىكى جاللاتلارغا تاپشۇرۇپ بەرسە، ۋاقىت يامان، ئېغىر كۈنلەرگە قالمىغىدۇق"دېدى.
توغرا، بۇنىڭ دېگىنىدەك ئۇ كۈنلەردە ئىشچى-كەمبەغەللەر ھاكىمىيىتى قۇرۇلغانلىقتىن، ئەرزىمىگەن نەرسە باھانىسى بىلەن ئۆلتۈرۈش ئىشلىرىنى، ئىنساننىڭ ئەڭ ئۇلۇغ ھوقۇقلىرىنى ئىنكار قىلىپ، ئوڭ -سولنى ئايرىيالمىغان ئىشچى-قوشچىلارنىڭ قوللىرىغا تاپشۇرغان ئىدى. خەلق ئىچىدە ئازدۇر -كۆپتۇر چۈشىنىشچان ، كۆزگە كۆرۈنەرلىك، بارلىق كىشىلەر ئىنقىلاب دۈشمەنلىرى ھېسابلىناتتى. ئۇلارنىڭ قارىشىچە ،ھەقسىز دەپ قارالغان ئادەملەر جازاغا تارتىلىشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن بۇ بىچارىلەرنىڭ ، ئۇ كۈندىكى ھاكىملارغا ئۆزلىرىدىن باشقا ھېچ قانداق گۇۋاھ-ئىسپات كېرەك ئەمەس ئىدى.
ئەلىخان تۆرە قاتارلىقلار يەرلىك قىرغىز ساقچىلىرىنىڭ ئادىمىگەرچىلىكى ۋە ياردىمىگە سازاۋەر بولۇپ، بىخەتەر ھالدا دۈشمەنىڭ قولىدىن قۇتۇلۇپ قەشقەر چېگرىسىدىن ئۆتۈۋالىدۇ.ئۇ ئۆز سەپەرلىرىدە ئۆزىنىڭ ئاللاھقا بولغان سەمىمىي ئېتىقادى تۈپەيلىدىن ھەر قاچان ئاللاھنىڭ ساقلىشىغا ئېرىشىپ، قىيىنچىلىقلار ۋە خەتەرلەر ئۈستىدىن غالىپ چىققانلىقىنى بايان قىلىدۇ.
(ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-07-2005، 04:43 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (5)
2005.06.22
سابىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي ئۆزىنىڭ 1966-1973-يىللىرى ئارىسىدا يازغان "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىنىڭ بىرىنچى بابىدا بولشېۋىكلارنىڭ زىيانكەشلىكىدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن قەشقەرگە قېچىپ بېرىپ پاناھلىنىش يولىدا تارتقان جاپا مۇشەققەتلىرى ھەمدە ئۆزىنىڭ سەپەر جەريانىدا ھېس قىلغانلىرى ھەققىدە ناھايىتى تەسىرلىك ۋە تەپسىلى بايان قىلىدۇ.
ئەلىخان تۆرە سەپەر جەريانىدا ساقچىلارنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇلارنىڭ ياردىمى ئارقىلىق ئۆز سەپىرىنى داۋاملاشتۇرۇشقا مۇۋەپپەق بولىدۇ. بىراق، بۇ تاغ يوللىرى ناھايىتى مۈشكۈل بولغانلىقتىن، كۆپ قىيىنچىلىقلار ۋە خەتەرلەرگە دۇچ كېلىدۇ. ئەمما ئۇ يەنىلا خەتەردىن قۇتۇلۇپ، ساق سالامەت كونا چېگرا قورغىنى تاش راباتقا كېلىۋېلىپ، ئۇ جايدا تۇرىۋاتقان ئۇيغۇر، قىرغىز قاتارلىق مۇساپىرلارنىڭ ياردىمىگە سازاۋەر بولىدۇ.
مۈشكۈل سەپەردە تۇغۇلغان ئويلار
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي ئۆز بايانلىرىنى مۇنداق داۋاملاشتۇرىدۇ:
"ئەتىسى ئورنۇمدىن تۇرغاندا قارىسام، كونىدىن قالغان تاشرابات دېگەن تارىخى ساراي ئالدىغا كەلگەن ئىكەنمىز. بۇنىڭ بىرىنچى بىناسىنى قەشقەر ھاكىمى مۇھەممەد خان قۇرغان ئىدى. ئۇ، شەيبانىلاردىن كېيىنكى، 1006-ھىجرىيىدە ۋاپات بولغان بۇخارا پادىشاھى مەشھۇر ئابدۇللاخاننىڭ زاماندېشى ئىدى. شەرقىي ۋە غەربىي تۈركىستان سودا-تىجارەت كارۋانلىرىنى قاراقچىلار ھۇجۇملىرىدىن ساقلاش ئۈچۈن ھەر ئىككى ھۆكۈمدار ئۆزارا كېلىشىپ شۇ ئورۇندا كۆزەتكۈچى ئەسكەر قويغان ئىكەن. ئەمما، بۇنىڭ قانداق نەتىجە بەرگەنلىكى مەلۇم ئەمەس. مەن بۇ يەردىن ئۆتكەن ۋاقىتتا ھېچ نەرسە قالمىغان بولسىمۇ، بىراق ئالدى تەرەپتىكى كىرىش ئىشىكى ئۈستىگە بىر ئىككى گەزلىك تاختا تاشلار قويۇلغان. ئوتتۇرىدىكى ئۇزۇن يۆلكەننىڭ ھەر ئىككى چېتىگە ياسالغان تەخمىنەن قىرىقتەك گۈمبەزلىك ئۆيلەرنىڭ بەلگىلىرى بار بولۇپ، ئۇنىڭ قىبلە تەرىپىدە يۈز كىشى ياتقۇدەك مېھرابلىق ئۆي ئۈستى ئويۇلۇپ كەتكەن چوڭ گۈمبىزى بىلەن بىللە تۇراتتى. شۇلارغا قارىغاندا، بۇ بىنا ئۆز ۋاقتىدا خېلى ھەشەمەتلىك قۇرۇلۇش بولغان بولسا كېرەك.
"قاراڭ! ئوغۇز، ئۇيغۇر، كەبى قەھرىمان تۈرك ئۇلۇسىنىڭ بالىلىرىنى ! ئاڭسىزلىق، بىلىمسىزلىكلىرىدىن بۈگۈنكى كۈندە قول پۇتلىرىغا قۇللۇق ۋە ئەسىرلىك كىشەنلىرى سېلىنغان ھالدا ئىنسانىي ھوقۇقلىرىدىن پۈتۈنلەي ئايرىلغان ئىدى. باسقۇنچى دۈشمەنلەرنىڭ ھېسابىغا ئۆز ئانا ۋەتەنلىرىدە تۇرۇپ، قانداق خار-زارلىق بىلەن ھايۋانلارچە ئەركسىز ۋە مەجبۇرىيەت قامچىسى ئاستىدا ئىشلەپ يۈرمەكتە -ھە؟
سابىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي
يەنە ئۆز سۆزىمىزگە كېلەيلۇق. ئەتىسى ھەممىمىز ئون كىشى بولۇپ، تاشرابات داۋىنىدىن ئېشىپ، چادىر كۆل بويىغا چۈشتۇق. بۇ باش -ئايىغى كۆرۈنۇپ تۇرىدىغان، ئايلانمىسى ئوتتۇز-قىرىق چاقىرىم كەلگۈدەك كىچىكرەك كۆل ئىكەن، يولنىڭ يېقىنىغا قاراپ، يېڭىدىن ئېرىشكە باشلىغان كۆل مۇزلىرىنى كېسىپ ئۆتۈپ، توراقات سارايغا چۈشتۇق. بۇ يەردە بىر ئۆيلۈك سارايچى ئۇيغۇردىن باشقا ،خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن قويۇلغان ھېچ كىشى يوق ئىكەن. بىر كېچە يېتىپ، ئەتىسى قەشقەر چېگرىسىدىكى تۆيۈن تۆپە دېگەن جايغا كەلگىنىمىزدە يولىمىز ئىككىگە ئايرىلدى. ئۇدۇل كەتسەك، چاقماق قاراۋۇل دېگەن ئورۇن بار بولۇپ، يول تەكشۈرگۈچى خىتايلار شۇ يەردە تۇرىدىكەن. شۇنىڭ ئۈچۈن بىز ئۈچ كىشى باشقا يولداشلىرىمىزنىڭ مەسلىھەتى بويىچە، سول قول تەرەپكە بۇرۇلۇپ، قارا تۆپە داۋىنىغا قاراپ يول ئالدۇق. داۋان ئاستىغا كەلگىنىمىزدە، 1800-يىللاردىكى قەشقەر ھاكىمى ياقۇپبەگدىن قالغان قاراۋۇل قورغىنى يېنىدىن ئۆتۈشكە توغرا كەلدى. ئارىدىن ئۇزاق دەۋرلەر ئۆتمىگەنلىكتىن قەلئە بىنالىرى كۆپ بۇزۇلۇپ كەتمىگەن ئىكەن. بۇ خارابە كۆزىمىزگە كۆرۈنىشى بىلەن ئىككى تۈركىستاننىڭ ئىلگىرىكى تارىخىنى كۆڭلۈمدىن ئۆتكۈزۈپ، ئەمدىكى قايغۇلۇق ئەھۋاللىرى ئۈستىدە ئۇزاق ئويلىنىپ قالدىم" .
ئاڭسىزلىق ۋە بىلىمسىزلىك ئوغۇز ۋە ئۇيغۇر بالىلىرىنىڭ بەختسىزلىكىدۇر
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي ئۆزىنىڭ بۇ ئەسىرىنى يېزىشتا پايدىلانغان بىر ئۆزگىچە ئۇسلۇبى شۇكى، ئۇ ھەر بىر مۇھىم ۋەقەگە دۇچ كەلگەندە مىللەت ۋە ۋەتەننىڭ بېشىغا چۈشكەن كۈلپەتلىك كۈنلەرنىڭ سەۋەبلىرى ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزىدۇ ھەمدە شۇنچىلىك بىچارە ھالغا قالغان ئىككى تۈركىستان خەلقلىرىنىڭ ئۆتمۈشتىكى شەرەپلىك تارىخى بىلەن مەۋجۇت خاراب ھالىتىنى سېلىتىشتۇرىدۇ.
تارىخ بىلىملىرىنى ياخشى ئىگىلىگەن ئەلىخان تۆرە ئۆزى كۆرگەن ھەر بىر يۇرت ۋە جاي ھەققىدە تارىخى مەلۇمات بېرىشكە ئادەتلەنگەن ئىدى. ئۇ مۇنداق تەپەككۈر قىلدۇ.
قۇران ھۆكۈملىرى ئاساسەن ئۈچ ئىشقا توختالغان: بىرىنچى، ئىتتىپاقلىق، ئىككىنچى زامانىۋى ئىلىم - ھۈنەر ئۆگىنىپ، ھەر ئىشنىڭ سەۋەبىنى ئىمكانىيەتنىڭ بېرىشىچە تولۇقلاش، ئۈچىنچى دۇشمەننىڭ ئالدىدا ئۆلۈمدىن قورقماسلىق. مانا شۇ ئۈچ نەرسىگە ھاياتلىق ئالىمىدە ھەر كىم ئىگە بولغان ئىكەن، دېمەك ئۆز ۋەتەنلىرىنى پۈتۈن ئىنسانىي ھوقۇقلىرىنى باسقۇنچى دۈشمەنلەر ھۇجۇملىرىدىن ساقلىيالايدۇ. ئەپسۇسكى، بىز يېقىن ئۆتمۈشىمىزدە يىرگىنچلىك ئىتتىپاقسىزلىق تۈپەيلىدىن ئۆز دۆلىتىمىزدىن ئايرىلدۇق.
سابىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي
"قاراڭ! ئوغۇز، ئۇيغۇر، كەبى قەھرىمان تۈرك ئۇلۇسىنىڭ بالىلىرىنى ! ئاڭسىزلىق، بىلىمسىزلىكلىرىدىن بۈگۈنكى كۈندە قول پۇتلىرىغا قۇللۇق ۋە ئەسىرلىك كىشەنلىرى سېلىنغان ھالدا ئىنسانىي ھوقۇقلىرىدىن پۈتۈنلەي ئايرىلغان ئىدى. باسقۇنچى دۈشمەنلەرنىڭ ھېسابىغا ئۆز ئانا ۋەتەنلىرىدە تۇرۇپ، قانداق خار-زارلىق بىلەن ھايۋانلارچە ئەركسىز ۋە مەجبۇرىيەت قامچىسى ئاستىدا ئىشلەپ يۈرمەكتە -ھە؟
ئۇلۇغ قۇدرەت ئىگىسى ئاللاھدەك خۇداسى بار، پۈتۈن ئالەمگە رەھمەت كەلتۈرگەن مۇھەممەد ئەلەيھىسسالا دەك يول باشچىسى بار، خۇدا قانۇنى بولغان ئىسلام دىنىدەك دىنى بار مۇسۇلمانلارنىڭ بۇ كەبى خورلۇققا قېلىشى، قۇرئان ھۆكۈمىگە قارىغاندا مۇمكىن ئەمەستۇر. چۈنكى، قۇرئاننىڭ ئېيتىشىچە، ئىسلام دىنى-ئىلاھىي بىر قانۇندۇركى، بۇنى تولۇقى بىلەن ئەمەلگە ئاشۇرغۇچى مۇسۇلمانلار ھەر ئىككى دۇنيا دۆلىتىگە ئىگە بولىدۇ ئەلۋەتتە. بۇ سۆزنىڭ ھەقلىقىگە ھېچ شەك يوقتۇر.
ئىسلام دۆلىتىنىڭ ئەھۋالى يەنى ھەزرەت ئۆمەر دەرۋىدىكى ئىسلامنىڭ شان-شەۋكىتى بۇ سۆزنى ئېنىق ئىسپاتلايدۇ. تۈركىيە سۇلتانى سۇلتان سۇلايمان دەۋردە دېگۈدەك پۈتۈن ياۋروپا ھۆكۈمەتلىرى ئىسلام پادىشاھىنىڭ بۇيرۇقىغا بويسۇنغان ئىدى. پەيغەمبىرىمىز ساللاللاھۇ ۋەسسالام " بۇ ئۈممىتىم ئاۋۋالدا نېمە بىلەن كۆتۈرۈلگەن بولسا، ئاخىرىسىدا ھەم شۇنىڭ بىلەن كۆتۈرىلىدۇ" دېدى، مەلۇمدۇركى، راسۇلۇللا دەۋرىدىن باشلاپ، ئىسلامنىڭ تەرەققىياتى داۋامىدا، قۇرئان ھۆكۈمى ئىسلام پادىشاھلىرى ئالدىدىكى بىرىنچى قوللانما بولغان ئىدى.
ئەمدى يۇقىرىدىكى سۆزلەردىن ئوچۇق، مەلۇم بولدىكى ئىلىم ھۈنەردە ئارقىدا قېلىپ، باشقىلارنىڭ ئاياق ئاستىدا ئېزىلگەن مۇسۇلمانلار قۇرئان ھۆكۈمىنى ئەمەلگە ئاشۇرالمىسىمۇ، ھەقىقى ئىسلامدىم ھېچ قاچان تانمىغان.
ئىتتىپاقسىزلىق پاجىئەنىڭ مەنبەسىدۇر
ئەلىخان تۆرە ئىسلامنىڭ ھۆكۈمى شۇنىڭدەك ئىمان ۋە ئىسلام ھەم ئۇنىڭ مىللەت ۋە ۋەتەن بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرى ھەققىدە ئەتراپلىق پىكىر يۈرگۈزگەن ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن ئىمان، مىللەت ۋە ۋەتەندىن ئىبارەت بۇ ئۇقۇملارنىڭ بىر-بىرىن ئايرىلماسلىقى لازىملىقىنى شەرھلەيدۇ. ئۇ ئۆز كۆز قاراشلىرىنى مۇنداق خۇلاسىلىغان ھالدا ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
قۇران ھۆكۈملىرى ئاساسەن ئۈچ ئىشقا توختالغان:
بىرىنچى، ئىتتىپاقلىق، ئىككىنچى زامانىۋى ئىلىم - ھۈنەر ئۆگىنىپ، ھەر ئىشنىڭ سەۋەبىنى ئىمكانىيەتنىڭ بېرىشىچە تولۇقلاش، ئۈچىنچى دۇشمەننىڭ ئالدىدا ئۆلۈمدىن قورقماسلىق. مانا شۇ ئۈچ نەرسىگە ھاياتلىق ئالىمىدە ھەر كىم ئىگە بولغان ئىكەن، دېمەك ئۆز ۋەتەنلىرىنى پۈتۈن ئىنسانىي ھوقۇقلىرىنى باسقۇنچى دۈشمەنلەر ھۇجۇملىرىدىن ساقلىيالايدۇ. ئەپسۇسكى، بىز يېقىن ئۆتمۈشىمىزدە يىرگىنچلىك ئىتتىپاقسىزلىق تۈپەيلىدىن ئۆز دۆلىتىمىزدىن ئايرىلدۇق.
1840-يىللاردىن باشلاپ رۇسلار ئورتا ئاسىيانى ئىستىلا قىلىشقا باشلىدى، بۇ يەردە ئۇچ خانلىق بار ئىدى، بۇخارا ئەمىرلىكى، قوقاند ۋە خىۋە خانلىقلىرى، ياۋروپدا ئىلىم مەدەنىيەت تەرەققىي قىلىپ، پۈتۈن ئىنسانىيەت ئالىمىگە ئويغىنىش ئۇرۇغىنى چېچىشقا باشلىغان بىر دەۋردە بۇ خانلىقلار خۇراپات پاتقىقىغا پېتىپ، جاھىللارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى تىكلەنگەن ئىدى. نېمە ئۈچۈن قابىلىيەتلىك ۋەتەن ئوغلانلىرى ئۆزلىرىنىڭ ئەزىز ئۆمۈرلىرىنى بۇخارانىڭ قەدىمكى كونا مەدرىسلىرىدە ئەرەبىي -فارىسى تىللارنى ئۆگىنىش بىلەنلا ئۆتكۈزدى؟"
(ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-07-2005، 04:45 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (6)
2005.06.29
سابىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىنىڭ دەسلەپكى بەتلىرىدە، ئۆزىنىڭ 1919-يىلى قەشقەرگە قېچىپ بارغاندىن كېيىن، ئۇ جايدا كۆرگەن-بىلگەنلىرى ۋە ھېس قىلغانلىرى ھەققىدە بايان قىلىدۇ.
تۇنجى قەدەملەر
ئەلىخان تۆرە مىڭ بىر جاپادا ھەمراھلىرى بىلەن بىرلىكتە ئاتۇشقا كېلىپ، ئۇ جايدا بىر قانچە كۈن تۇرغاندىن كېيىن قەشقەرگە قەدەم بېسىپ، يېڭى ھاياتىنى باشلايدۇ. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق بايان قىلىدۇ:
"يەنە ئۆز سۆزىمىزگە كېلەيلۇق، شۇنداق قىلىپ، ئاستىن ئاتۇشتا يولدىشىمىز قوشماق ھاجىمنىڭ ئۆيىدە ئىككى كۈن دەم ئالغاندىن كېيىن، قەشقەر شەھىرىگە چۈشمەكچى بولۇپ، يولغا چىقتۇق. كۈن ئىسسىق بولغاننىڭ ئۈستىگە چاڭ-توزاڭ ئىچىدە قىرىق بەش چاقىرىمچە يول يۈرۈپ، شەھەر ئىچىگە كىردۇق. بۇ يەرلىك كىشىلەردىن توقماققا قاتناپ تۇرغان سودىگەرلەر كۆپ بولغانلىقىدىن تونۇش-بىلىشلىرىمىز جىق بولسىمۇ، بىراق ئۇلارنىڭ ئۆيلىرىگە چۈشمەستىن، يارباغ دەرۋازىسى سارىيىدا بىزنى كۈتۈپ تۇرغان توقماقلىق يولداشلىرىمىزنىڭكىگە چۈشتۇق."
ئەلىخان تۆرە قەشقەرگە كەلگەندىن كېيىن، بۇ جايدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەھۋالىنىڭ پەرغانە ۋادىسىدىكىدىن نەچچە ھەسسە بەتتەر ئىكەنلىكى، ئاڭسىزلىق، بىلىمسىزلىك قاپلاپ كەتكەنلىكى ھەتتا، بۇ جايدىمۇ قوشنا ئوتتۇرا ئاسىيادا يۈز بەرگەن بولشېۋىكلەر ئىنقىلابىنىڭ تەسىرلىرىنىڭ يېتىپ كېلىۋاتقانلىقى ھەققىدە توختىلىدۇ. ئەلىخان تۆرە ئەسلى بولشېۋىكلەر ئىدىيىسىگە قاتتىق قارشى تۇرغان ئادەم بولغانلىقى ئۈچۈن بۇنداق ئىدىيىنىڭ ئۇيغۇرلار ئارىسىغا تارقىلىشىنى خالىمايدۇ ھەمدە ئۇلارنىڭ قېرىنداش ئۆزبېكلەردىن ئىبرەت ئېلىشى لازىملىقىنى تەكىتلەيدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ تۇنجى تەسىراتلىرى
ئەلىخان تۆرە قەشقەرگە قەدەم باسقاندا ھېس قىلغان ئۆز چۈشەنچىلىرى ھەققىدە مۇنداق دەپ يازىدۇ:
"شۇ كۈنلەردە، يەنى مىلادى 1920-يىلى، ئىچكى-تاشقى دەھرىيلەر بىرلىشىپ، چىرىگەن ئەمىرلەر دۆلىتىنى ئاغدۇرۇپ، بۇخارانى بېسىۋالغان ئىدى. پەرغانە شەھەرلىرىنىڭ ھەر بىرىدە پۈتۈن قىشلاق خەلقلىرى قوزغىلىپ، "باسمىچى"لار نامىدىكى قوزغىلاڭچىلار باش كۆتەردى. نەتىجىدە بىگۇناھ خەلق بېشىغا قىيامەت چۈشتى. بۇلاردىن ۋەتەنپەرۋەر، ئاڭلىق ۋە ئىلغار پىكىرلىك بايلار ئېتىلىپ-چېپىلىپ ئۆلۈكلىرى تاشلىۋېتىلدى. قالغانلىرىنىڭ كۆپ قىسىمى ئۆلۈمدىنمۇ ئارتۇق قىينىلىپ، تۈرمىلەردە ئۇزۇن ۋاقىت ياتقۇزۇلغاندىن كېيىن، يىراق يەرلەرگە سۈرگۈن قىلىنىپ، ئەڭ ئېغىر ئىشلارغا سېلىندى. ئۇلارنىڭ ئالدى يىگىرمە بەش، ئەڭ كېيىنى ئون يىلغا سۈرگۈن قىلىنغانلىقتىن ئۇلارنىڭ يۈزدىن بىرى قايتىپ كەلدى. ئۇلارنىڭ ئۇ يەرلەردە سالامەتلىكلىرى بۇزۇلغانلىقى سەۋەبىدىن، ھايات قايتىپ كەلگەنلەرنىڭ سانى ناھايىتى ئاز ئىدى.
رۇسىيە تۇپرىقىدا كۆتۈرۈلگەن پىتنە ۋولقانلىرى پۈتۈن مەملىكەتنى قاپلاپ، ئۇنىڭ ئۇچقۇنلىرى چېگرا تاشقىرىسىغىمۇ چۈشكەن ئىدى. مانا شۇنداق ئېغىر ئەھۋال، قىيىن كۈنلەردە چوڭقۇر پىكىر، كاتتا ئۈمىدلەر بىلەن قەشقەرگە كېلىشىم ئىدى. قارىسام، بۇ يەردىكى ئاڭسىزلىق، بىلىمسىزلىك بالاسى بىزدىن يۈز دەرىجە ئارتۇق ئىكەن. بۇنى كۆرۈپ، ئويلىغان ئويلىرىم بۇزۇلۇپ، ئۆزۈم ھەيرانلىقتا قالدىم. بولمىسا، شۇ كۈنلىرى قەشقەردە ئايەت-ھەدىس تەفسىرى، ھەر تۈرلۈك دىنىي ئىلىم ئوقۇتقۇچىلىرى يۈزلەپ، ئوقۇغۇچىلار نەچچە مىڭلاپ بار ئىدى. پۈتۈن ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستان شەھەرلىرىنى قاپلىغان ئۇيغۇر سودىگەرلىرى بۇ يەرلەردە بولۇپ ئۆتكەن ۋە بولۇۋاتقان خەلق ئۈستىدىكى دەھشەتلىك ئىشلارنى كۆزلىرى كۆرۈپ، ئۆزلىرىمۇ بېشىدىن ئۆتكۈزگەن ئىدى. ئەسلىدە مىڭ ئاڭلىغاندىن كۆرە، بىر قېتىم كۆرگەننىڭ تەسىرى ئارتۇق بولۇشى كېرەك ئىدى.
ئەمدى شۇنىسى قىزىق، ئەڭ ھەيران قالارلىق ئىش شۇكى، ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ قان-قېرىنداشلىرى بولغان ئۆزبېكلەرنىڭ بېشىغا كەلگەن شۇنداق زور ئاپەت بالالارنى كۆرۈپ ۋە بىلىپ تۇرۇپ ئاڭسىزلىق، بىلىمسىزلىك كاساپىتىدىن بۇنىڭ تەسىرىدىن قىلچە ئىبرەت ئالمىدى. چۈنكى، بۇ شۇم مەسلەكنىڭ راۋاجلىنىشىغا ئىككى نەرسە يەنى كەمبەغەلچىلىك ۋە ئاڭسىزلىق سەۋەب بولغان ئەلۋەتتە. بۇلار رۇسىيە تۇپرىقىدا ۋە شەرقىي تۈركىستان ھەم خىتايدا تولۇق تېپىلغانلىقى ئۈچۈن دەھرىيلەر بۇنىڭدىن پايدىلىنىپ، شۇ بۇزۇق مەسلەكلىرىنى بۇ جايلاردىمۇ راۋاجلاندۇرغان ئىدى. نەتىجىدە بۇ قورال كۈچى بىلەن مەجبۇرىيەت ئارقىلىق خەلق بوينىغا يۈكلىنىپ، شۇ كۈنگىچە خەلقنىڭ بوينىدىن چۈشۈرۈلمەس ئېغىر يۈك بولۇپ قالدى. بۇ يەردە قانچە تۇرساممۇ، ئەمما ماڭا ھەمكار بولغۇدەك، كېلەچەك ئۈچۈن قايغۇرغان بىر كىشىنى بولسىمۇ كۆرەلمىدىم."
قەشقەردىن قايتىش
ئەلىخان تۆرە قەشقەردىكى ئاڭسىزلىق ۋە نادانلىقلارنى كۆرگەندىن كېيىن ناھايىتى ئېچىنىپ، نادانلىق ۋە ئاڭسىزلىقنىڭ بىر مىللەت ئۈچۈن نەقەدەر پاجىئەلىك ۋە ئاپەتلىك ئىكەنلىكىنى جەزىملەشتۈرۈپ مۇنداق خۇلاسە چىقىرىدۇ:
"ئېڭى ئېچىلمىغان، بىلىمسىز بىر مىللەت ئۆز دۈشمەنلىرى ئالدىدا قۇشخانىغا ھەيدىلىۋاتقان بىر توپ ھايۋاندىن ھېچ قانداق پەرقى يوقتۇر. ئىنساننىڭ ئۆزىگە ئەڭ يېقىن ھالاكەتلىك دۈشمىنى ئاڭسىزلىق، ئىلىمسىزلىكتۇر."
ئەلىخان تۆرە ئاخىرى ئانچە ئۇزۇن ئۆتمەي قەشقەردىن قايتىپ كېتىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ نېمە ئۈچۈن قايتىپ كەتكەنلىكى ھەققىدە توختىلىپ، بۇنىڭدىكى سەۋەبنىڭ قەشقەردىكى قالاقلىقلار تۈپەيلىدىن ئۆزىگە بۇ جايدا يولداش بولىدىغان بىر كىشىنى تاپالمايدىغانلىقىغا كۆزى يەتكەنلىكى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ چاغدا قوقان يەرلىك مىللەتلەرنىڭ قوقان ئاپتونومىيە ھۆكۈمىتى قۇرۇلغان بولۇپ، ئۇ يېڭىدىن تەسىس قىلىنغان مىللىي مەجلىسكە ئۆز ئاكىسى ئالىمخان تۆرىنىڭ ئەزا بولغانلىقى بىلەن بىر مەزگىل ئۇنىڭ يېنىدا تۇرماقچى بولغان. بىراق، قوقان ئاپتونومىيە ھۆكۈمىتى تاشكەنتنى مەركەز قىلغان بولشېۋىكلەرنىڭ قىزىل ئارمىيە قوشۇنلىرى تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلۇپ، قوقان خەلقى قانلىق باستۇرۇلىدۇ ھەمدە قوقان ئاپتونومىيە ھۆكۈمىتىنىڭ رەھبەرلىرى جازالىنىدۇ.
ئۇ ئۆزىنىڭ قەشقەردىن كېتىشى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ:
"پۈتۈن ئۇيغۇرىستاننى قاپلىغان شۇنىڭغا ئوخشاش ئاڭسىزلىق ئاپىتىنى كۆرۈپ، ئۇ يەردىن ئۈمىدىم ئۈزۈلۈپ، ناچار، يېڭىدىن ئوت ئېلىۋاتقان پىتنە ئوچىقى ئىچىدىكى ئۆز يۇرتۇم توقماققا قايتىپ كەلدىم".
(ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-07-2005، 04:46 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (7)
2005.07.06
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي تۈركىستان قايغۇسى ناملىق كىتابىنىڭ ئىككىنچى بابىدا ئۆزىنىڭ قەشقەردىن قايتىپ كەلگەندىن كېيىنكى تەسىراتلىرى ھەققىدە توختىلىدۇ. قويۇق پەلسەپىۋى پىكىرلەر بىلەن تولغان مەزكۇر بابتا سابىق رەئىس جۇمھۇر ئەلىخان تۆرە تۈركىي خەلقلەرنىڭ ئانا ماكانى بولغان بۇ بىپايان تۈركىستاندا نېمە ئۈچۈن مۇستەقىل دۆلەت شەكىللىنەلمىدى؟ دېگەن نۇقتا ئۈستىدە پىكىر يۈرگۈزىدۇ.
مىللىي ھېسسىياتلىرىدىن ئايرىلغان مىللەت مۇنقەرزلىك ھېڭىغا چۈشۈپ ھالاك بولىدۇ
ئەلىخان تۆرىنىڭ قارىشىچە، تۈركىستاندا بىر مۇستەقىل دۆلەتنىڭ پەيدا بولالماسلىقىدىكى سەۋەبلەر تۈرلۈك بولۇپ، كېيىنكى ۋاقىتلاردا تۈركىستان، بولۇپمۇ تۈركىستاننىڭ بىر قىسىمى بولغان ئۆزبېكىستان چار رۇسىيە تەرىپىدىن ،ئۇنىڭدىن كېيىن بولسا سوۋېت رۇسىيىسى تەرىپىدىن ئىگىلىنىپ، مۇستەقىلسىز ياشىدى، بۇلارنىڭ ھەممىسىدە مىڭلىغان ئۆزىنى تۈركىستانلىق ۋە ئۆزبېك دەپ ئاتىغان ئادەملەر رۇسلار ئۈچۈن خىزمەت قىلىپ، ئۇلارنىڭ ئۆز مىللىتىنى قۇل قىلىشىغا ماسلاشتى ۋە ياردەملەشتى.
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كونتروللۇقى ئاستىدىكى ئۆزبېكىستان دەپ ئاتالغان بۇ تۇپراق ۋە ئۆز مىللىتى بولغان ئۆزبېكلەر ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ:
"بىز بولساق، ھەقىقەتتە بولشېۋىكلەر ھۆكۈمىتى قۇرۇلغاندىن باشلاپ، يالغۇز مىللىي ، دىنى ۋەتەنىي ھەقلىرىمىزلا ئەمەس بەلكى، ئىنسانىي ھوقۇقلىرىمىزدىنمۇ پۈتۈنلەي ئايرىلغان ئاخىرقى ئەركسىز ھايۋانلار قاتارىدا ئىشلەشكە مەجبۇر بولدۇق. بىر مىللەتنىڭ ئۆز ھوقۇقلىرى پۈتۈنلەي ئۆز قولىغا تاپشۇرۇلمىغاچ، ئۆزبېكىستان نامى قەغەز ئۈستىگە يېزىلىشى بىلەن ياكى باشقىلارنىڭ يۈكىنى كۆتەرگەن، ھارۋىسىنى تارتقان ئىشەك-ئاتلاردەك بىر مۇنچە ئۆزبېك نامىدىكى ۋىجدانسىز، قۇرۇق ھەيكەللەرنى ئۆز مەقسەتلىرىنى يولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئورۇندۇق ئۈستىگە ئولتۇرغۇزۇپ قويۇش بىلەن ئۇ مىللەت قانداقمۇ ئۆزىنى ئازادلىققا چىقتۇق دېيەلەيدۇ؟ بەلكى بۇنداق مىللەتلەر ئەنە شۇنداق خىيانەت پەردىلىرى ئاستىدا پۈتۈن ھېسسىياتلىرىدىن ئايرىلغان ھالدا يەم بولۇپ، يۈتۈلۈپ، ئاخىرى مۇنقەرزلىك ھېڭىغا يىقىلىپ ھالاك بولۇشى شۈبھىسىزدۇر".
چوڭقۇر پەلسەپىۋى ۋە دىنىي پىكىرلەرنى بىرلەشتۈرۈشنىڭ ئۈلگىسى ھېسابلانغان ئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ قارىشىچە، بىر مىللەت مىللىي تۇيغۇسىدىن ۋە ئىمانىدىن ئايرىلغاندا ياكى بۇ قىممەتلىك تۇيغۇلار ئاجىزلىغاندا ئەنە شۇنداق پاجىئەلەرگە گىرىپتار بولىدۇ. ئەلىخان تۆرە مىللىي تۇيغۇنىڭ مىللىي مەۋجۇدىيەتتىكى رولى ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ:
"لېكىن ئۆتكەن ئۇلۇغ پەيلاسوپلارنىڭ ئېيتىشلىرىغا قارىغاندا تارىخىي تەجرىبىلەرنىڭ كۆرسىتىشىچە، ھەر قانداق بىر مىللەت ئۆز مىللىي دۆلىتىدىن ئايرىلىپ، ئۇنىڭ ھۆكۈمىتى يوقىلىدىكەن، ھۆكۈمەت ئىگىسى بولغان كەلگىندىلەرنىڭ كۆپىيىشى ھېسابىغا ئۇلارنىڭ نەسىللىرى يىلسايىن ئازلاپ، ئەڭ ئاخىرىدا پۈتۈنلەي يۈتۈلۈپ كېتىلىشى ئەمەلىيەتتە كۆرۈلگەندۇر. ئۆز ھاكىمىيىتىدىن ئايرىلدى دېمەك- زاۋاللىققا يۈزلەندى دېمەكتۇر. شۇ سەۋەبتىن دۇنيادىكى ئاڭلىق، مەدەنىي مىللەتلەر ئۆز ھاكىمىيىتىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن نەچچە مىليونلاپ قۇربان بېرىشكە تەيياردۇر. ھالبۇكى، ھەر بىر مىللەتكە ئىمان-ئىسلامنى ساقلاش قۇرئان ھۆكۈمى بويىچە قانچىلىك پەرز بولسا، شۇنىڭغا ئوخشاش ئۆزلىگىنى ۋە ئۆز مىللىتىنى ساقلاشمۇ شۇنچىلىك پەرزدۇر. چۈنكى پەيغەمبىرىمىز ساللاللاھۇ ۋەسسالام قايسى بىر كىشى ئۆز ئاتىسىنى تاشلاپ، باشقا بىراۋنىڭ بالىسىمەن دېسە ياكى بىر مىللەت تىلى، دىنى، ئۆرپ-ئادەتلىرى باشقىچە ئىككىنچى بىر مىللەتكە يۈتۈلۈپ كەتسە، مانا شۇنداق ئىشقا نارازىلىق بىلدۈرۈپ، ئۇلارغا لەنەت ئوقۇغان ئىدى. مىللىي ھېسسىياتىنى يوقۇتۇپ، ئۆز مىللىتىدىن ئايرىلىش قۇرئان ھۆكۈمى بويىچە ھارامدۇر."
ئەلىخان تۆرە دىنسىزلىككە قارشى كۈرەش قىلغان ئىدى
تارىخىي تەجرىبىلەرنىڭ كۆرسىتىشىچە، ھەر قانداق بىر مىللەت ئۆز مىللىي دۆلىتىدىن ئايرىلىپ، ئۇنىڭ ھۆكۈمىتى يوقىلىدىكەن، ھۆكۈمەت ئىگىسى بولغان كەلگىندىلەرنىڭ كۆپىيىشى ھېسابىغا ئۇلارنىڭ نەسىللىرى يىلسايىن ئازلاپ، ئەڭ ئاخىرىدا پۈتۈنلەي يۈتۈلۈپ كېتىلىشى ئەمەلىيەتتە كۆرۈلگەندۇر. ئۆز ھاكىمىيىتىدىن ئايرىلدى دېمەك- زاۋاللىققا يۈزلەندى دېمەكتۇر. شۇ سەۋەبتىن دۇنيادىكى ئاڭلىق، مەدەنىي مىللەتلەر ئۆز ھاكىمىيىتىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن نەچچە مىليونلاپ قۇربان بېرىشكە تەيياردۇر.
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي
ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ قەشقەردىن قايتقاندىن كېيىنكى كۈنلىرىنىڭ تەپسىلاتى ھەققىدە مۇنداق يازىدۇ:
"يەنە ئۆز سۆزىمىزگە كېلەيلۇق، قەشقەر سەپىرىدىن قايتىپ كەلگىنىمدىن كېيىن، مەرھۇم ئاتىمىز شاكىرخان تۆرە خوجىنىڭ نەسىھەتلىرى بويىچە يازدا دېھقانچىلىق قىلىپ، قىشتا تۇڭگانلار ئارىسىدا دىنىي خىزمەتلەر بىلەن ئۆمۈر ئۆتكۈزدۈم".
ئەلىخان تۆرىنىڭ بايان قىلىشىچە، 1921-يىلى لېنىن رەھبەرلىكىدىكى سوۋېت رۇسىيىسى ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىگە بىر قاتار دىنىي ئەركىنلىك سىياسەتلىرىنى ئېلان قىلىدۇ. شۇ يىلى لېنىننىڭ نامى بىلەن يېزىلغان ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىكىگە يول قويىدىغانلىقى ھەققىدىكى شوئار ئېلان قىلىنغاندا ئۇ، پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، توقماق قاتارلىق جايلاردىكى چوڭ مەسچىتلەردە ئىماملىق قىلىش جەرياندا دىنسىزلىككە قارشى تەشۋىقاتلارنى ئېلىپ بارىدۇ. نەتىجىدە، 1922-يىلى ھۆكۈمەت تەرىپىدىن قولغا ئېلىنىپ، بىشكەك شەھىرىدىكى تۈرمىگە تاشلىنىدۇ. ئۇ، بۇ جەرياندا لېنىن رەھبەرلىكىدىكى كوممۇنىستلار تەرىپىدىن ئېيتىلغان سۆزلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ يالغانلىقىنى ھەقىقى تونۇپ يېتىدۇ. ئەلىخان تۆرە بىر ئاي تۈرمىدە ياتقاندىن كېيىن بوشۇتۇلۇپ، ئۆز يۇرتى توقماققا قايتىدۇ ھەمدە تاكى 1930-يىللارغىچە شۇ جايدا ياشايدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ نەزىرىدىكى ئىنسان ھوقۇقى چۈشەنچىلىرى
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ ئۆز ئەسىرىنى يېزىشتا قوللانغان ئۆزگىچە بىر ئۇسلۇبى شۇكى، ئۇ ھەر قانداق ۋەقەنى ۋە مۇئەييەن دەۋر-شارائىتنى ئاددىيلا تەسۋىرلەپ ئۆتمەستىن بەلكى، ئەشۇ ۋەقە ۋە شارائىتنىڭ كېلىپ چىقىش سەۋەبلىرى ھەمدە ئۇنىڭ ئىجتىمائىي ھاياتقا كۆرسىتىشى مۇمكىن بولغان تەسىرلىرى ھەم باشقا بىر قاتار مەسىلىلەرنىڭ تۈپ ئاساسى ھەققىدە ئۆز كۆز قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇشقا تىرىشىدۇ. شۇڭا ئۇ ئەينى ۋاقىتتىكى مەدەنىيەت ، دىن ۋە سىياسىي چۈشەنچىلەر ھەققىدىمۇ ئانالىز يۈرگۈزىدۇ. ئەلىخان تۆرە ئىنسان ھوقۇقى ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزۈپ ئۇنىڭغا مۇنداق تەبىر بېرىدۇ:
"ھاياتلىق ئالىمىدە ئەڭ ئۇلۇغ ۋە ئالىي دەرىجىلىك يارىتىلغان نەرسە شۈبھىسىزكى شۇ ئىنساندۇر. شۇنىڭ ئۈچۈن ئىنسان ھوقۇقلىرىنى ئەڭ يۇقىرى دەرىجىدە ساقلاش ھەقىقىي مەدەنىيەتنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمىدۇر". ..."مەلۇمكى، دۇنيادا ياشىغان ھەر بىر كىشىنىڭ ئەڭ قىممەتلىك ۋە قىزغىنىپ ساقلايدىغان بەش نەرسىسى بولىدۇ. بىرىنچى- جېنى، كېيىنكىلىرى بولسا، دىنى، مال-مۈلكى، ئائىلىسى ۋە ئانا ۋەتىنىدۇر. مانا بۇ بەش نەرسىنى ساقلاش ئۈچۈن ئاڭلىق ئىنسانلار قانداق كۈرەش قىلىدۇ؟ دۇنيانىڭ ھەر بىر يېرىدە تۆكۈلگەن ۋە تۆكۈلۈۋاتقان ئىنسان قانلىرى كۆز ئالدىمىزدا كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. بۇ پاجىئەلەرنىڭ بىردىن-بىر سەۋەبى شۇ يۇقىرىدا ئېيتىلغان نەرسىدىن باشقا ئەمەستۇر.
(ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ساتىك07-07-2005، 05:19 پممۇھتارام ئايبەك!بۇيۇك ئۇستوز، يەتۇك ئاللوما ئالىھونتو'را سوگئۇنىي ھازراتلارىنىڭ ئاسارلارىنى بىزگا يەتكازگانىڭىز ئۇچۇن ئاللوھ روزى بو'لسىن!مىڭ تاشاككۇر!
--------------------------------------------------------------------------------
كولپان07-07-2005، 05:35 پممۇھتارام ئايبەك،راھمات سىزلارگا.
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-07-2005، 05:41 پمئەلىھان تورە ساغۇنىي ئاند ھىس بوئوك "تۇركەستان تراگەدي"
ترانسلاتەد بي: گۇلباھار مامۇت
تو ۋىئەۋ لىنكس ئىن تھىس فورۇم يوئۇر پوست كوئۇنت مۇست بە 1 ئور گرەئاتەر. يوئۇر پوست كوئۇنت ئىس 0 مومەنتارىلي. تو ۋىئەۋ لىنكس ئىن تھىس فورۇم يوئۇر پوست كوئۇنت مۇست بە 1 ئور گرەئاتەر. يوئۇر پوست كوئۇنت ئىس 0 مومەنتارىلي.

ئىن 2003 تھە بوئوك تىتلەد "تۇركىستان تراگەدي" ۋرىتتەن بي تھە ھونورابلە ئەلىھان تورە (ئاكا ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي) ، ۋھو ۋاس تھە پرەسىدەنت ئوف رەپۇبلىك ئوف ئەئاستەرن تۇركىستان ئەستابلىشەد ئىن 1944 ئىن گۇلجا، ۋاس پۇبلىشەد ئىن ئۇزبەك لاڭۇئاگە بي "ئەئاست پۇبلىشىڭ ھوئۇسە" ئىن ئۇزبەكىستانس كاپىتال، تاشكەنت.
ۋىتھ ئالل پوسسىبلە دىلىگەنكەس ئاند سەكرەكي، ھە كومپلەتەد "تۇركىستان تراگەدي" تھە بوئوك دۇرىڭ ھىس رەمائىنىڭ يەئارس بەتۋەئەن 1966 ئاند 1973. ئىن ھىس بوئوك، ھە ئەلابوراتەد ئىن گرەئات ئەختەنت ئابوئۇت تھە ئەۋەنتس ھە پەرسوناللي ئەيە-ۋىتنەسسەد ئاند رەكوللەكتەد ئابوئۇت تھە ئەئارلي دايس ئوف ھىس لىفە ئىن كەنترال ئاسىئا ئاند ئەئاستەرن تۇركىستان، تھە پەرىئود ۋھەن گۇلجا ناتىئونال لىبەراتىئون رەۋولۇتىئون ئەرۇپتەد. ھە ئالسو دىسكۇسسەد ھىس پەرسونال ۋىئەۋ ئابوئۇت پەئوپلە، پولىتىكس، رەلىگىئون ئاند كۇلتۇرە ئوف تھە رەگىئون. ئىت ئىس ھىس بەلىئەف تھات تھە ۋاست تۇركىستان دىۋىدەس ئىنتو سوئۇتھ ئاند نورتھ، ئاند تھات تھەي ئارە ئونە ئىنتەگرال پارت ئوف تھە ۋھولە (ۋھىچ ۋاس سەپاراتەد). فور تھىس رەئاسون، ھە تىتلەد ھىس بوئوك "تۇركىستان تراگەدي".
ئەلىھان تورە ساغۇنىي ئىن ھىس لاتەر يەئارس.
ئىن مىد جۇنە 1946، دۇرىڭ تھە رەئىگن ئوف ئەئاستەرن تۇركىستان بەتۋەئەن 1944 ئاند 1949، ۋھەن ئەلىھان تورە ۋاس سەرۋىڭ ئاس تھە پرەسىدەنت ئوف تھە رەئىگنىڭ گوۋەرنمەنت ۋاس سۇممونەد بي ئۇسسر ئاتتاچې تھات ئەلىھان ۋاس ئەخپەكتەد بي ئۇزبەكىستان كوممۇنىست پارتيس گەنەرال سەكرەتاري، ئوسمان يۇسۇپوۋ، ئىن كورگاس تو دىسكۇسس كرۇكىئال ئىسسۇئەس. ھە كومپلىئەد ئاند ۋاس لۇرەد تو تاشكەنت، ئۇزبەكىستان، تھە فورمەر ئۇسسر ۋھەرە ھە ۋاس كونفىنەد. ھە سپەنت رەست ئوف ھىس لىفە ئىن تاشكەنت ئۇنتىل ھىس دەئاتھ. دۇرىڭ ھىس دەكلىنىڭ يەئارس، ئەلىھان تورە ساغۇنىي ئەڭاگەد ھىمسەلف بي ترانسلاتىڭ ئا سەرىئەس ئوف بوئوكس سۇچ ئاس "تومۇر تۇزۇكلىرى"، مۇزىكا رىسالىسى" ناۋادىر ئۇل ۋەقە" فروم پەرسىئان ئاند ئارابىك ئىنتو ئۇزبەك لاڭۇئاگە. ھە ئالسو كومپلەتەد بوئوكس سۇچ ئاس "تۇركىستان تراگەدي" ئاند "درىفتەر ساغۇنىي".
ئالتھوئۇغ، ئەلىھان تورە لىۋەد ئىن تھە سوكىئەتي ئۇندەر تھە سترىكت سوۋىئەت كوممۇنىست رۇلە، كوممۇنىكاتىئون ۋىتھ ئوئۇتسىدە ۋورلد ۋاس دەپرەسسەد ئاند پروھىبىتەد، ھىس لىتەراري ۋوركس ۋەرە سۇپپرەسسەد، ئاند يەت ھە نەۋەر ستوپپەد ئەخپرەسسىڭ ھىس ئەموتىئونس ئاند تھوئۇغتس ئىن تھە لىنەس ئوف ھىس پوئەمس ئاند لىتەراري ۋوركس. ھە ھاد ستروڭ ۋىسىئون تھات سومە داي ھىس ۋوركس ۋوئۇلد بە ۋەلل رەكەئىۋەد ئاند رەئاد، ئاند ھە ئالسو بەلىئەۋەد تھات كوئۇنترىئەس رۇلەد بي دىكتاتورس ئىنكلۇدىڭ سوۋىئەت ئۇنىئون ۋوئۇلد فاكە ئىتس جۇدگمەنت داي.
ھە بەلىئەۋەد ھە ئوۋەد ھىس ۋوركس ئاند لىفە تو ھىس ئوۋن پەئوپلە (ئىن ئەئاستەرن تۇركىستان).
ئىن تھە ئوپەنىڭ ستاتەمەنت ئوف "تۇركىستان تراگەدي"، ھە ئەخپلائىنەد تھە رەئاسونس ئوف ۋرىتىڭ تھە بوئوك، ۋھي ھە تىتلەد "تۇركىستان تراگەدي"، ۋھي ھە بەلىئەۋەد تھات تھە ۋرىتىڭ ئوف تھە بوئوك ۋاس ھىس سولە رەسپونسىبىلىتي فور ھىس پەئوپلە ئاند بەفورە گود. ھە سولەمنلي ۋروتە: "ئى، ئەلى ساغۇنىي، ستۇدىئەد ئات تھە ئەئارلي ئاگە ئىن دەپتھ تھە پەرسىئان ئاند ئارابىك لاڭۇئاگەس، نو ماتتەر ھوۋ دىففىكۇلت تھە سىتۇئاتىئون ۋاس، ئى سترىۋەد تو گائىن كنوۋلەدگە ئىن تھە فىئەلدس ئوف تھەئولوگي، مەدىكىنە ئاند ھىستوري. ئالتھوئۇغ ئى ئام فۇللي كاپابلە ئوف ئۇسىڭ پەرسىئان ئاند ئارابىك ئىن ۋرىتىڭ، رەئادىڭ ئاند پوئەتري، ئى ستىلل ستاتە پروئۇدلي تھە سۇپەرىئورىتي ئوف مي موتھەر توڭۇئە كومپارەد تو ئالل ئوتھەرس. ئى بەلىئەۋە تھات ئىف ئا موتھەر توڭۇئە ئوف ئا ناتىئون فائىلەد تو فۇنكتىئون پروپەرلي ئىن ئىتس ئوۋن سوكىئەتي ئاند ئىس سۇبدۇئەد بەفورە ئوتھەر فورەئىگن لاڭۇئاگەس، سۇچ ناتىئون ۋىلل سوئون بەگىن تو ئەخپەرىئەنكە ئەۋاپوراتىئون ئوف ئىتس ھۇمان رىغتس، ئىتس دىگنىتي ئاند بە فورەۋەر رەكوردەد ئىن بولد لەتتەرس ئىن ئىتس ھىستوري بوئوكس. سۇچ ناتىئون ۋىلل نوت ئونلي لوئوسە ئىتس تەررىتوري بۇت ئالسو بە فوركەد تو لوئوسە كونترول ئوف ئالل تھات ئىس بەستوۋەد ئۇپون. فروم ۋھات ئى ستاتەد ئابوۋە، ئى ھاۋە چوسەن فاكتس ئوف ھىستورىك ۋالۇئە فور ئى ھاۋە لوڭ سەنسەد تھات مي پەئوپلە (ئىن 1966) ۋىلل نەئەد تھوسە ھىستورىك فاكتس ئاس ئا نەكەسسىتي تو كونتىنۇئە تھەئىر سترۇگگلە جۇست ئاس فىش تو ۋاتەر تو سۇرۋىۋە".
ھە كونتىنۇئەد "ئا ناتىئون تھات فورگەتس ئىتس پاست ئاند ئىگنورەس ئىتس پرەسەنت ۋىلل بە جۇست لىكە ئا بلىند مان ۋىتھوئۇت ئا سەنسور ستىكك، فوللوۋس ھىس ئوۋن فوئوتستەپ بلىندلي ئاند ئۇلتىماتەلي بەكومەس ئا بلىند، مىندلەسس فوللوۋەر ئوف ھىس ئوۋن ئەنەمي. ئاني سەنسىتىۋە ئاند ئىنتەللىگەنت ئىندىۋىدۇئال ئوف ئەئاستەرن تۇركىستان ۋىتھ كلەئار كونسكىئەنكە شوئۇلد ئۇندەرستاند تھە ئىمپلىكاتىئون ئوف ۋھات ئى ئام تريىڭ تو ئەمپھاسىزە ھەرە".
"ئەۋەن مي كوئۇنتري دوئەس نوت لوۋە مە، ل ئالۋايس ھاۋە مي دەئەپەست رەسپەكت ئاند لوۋە فور مي كوئۇنتري. ئەۋەن مي پەئوپلە ئىگنورە مە، ئى كاننوت ئىگنورە مي پەئوپلە. ئى ھاۋە دەكىدەد تو پۇت ئىن ۋوردس تھە ئەۋەر-چاڭىڭ ھىستوري، پوئىنت ئوئۇت تھە كونسەقۇئەنكەس ئوف سۇچ چاڭەس، ۋھەتھەر ئىت ئىس گوئود ئور باد، سومەتھىڭ تھات ئوئۇر فۇتۇرە گەنەراتىئون كان بەنەفىت فروم سۇچ ئان ئەخپەرىئەنكە. ۋىتھ تھىس ئىن مىند، ئى ھاۋە دەتەرمىنەد تو ۋرىتە تھە ئەپىك ھىستوري تو سەرۋە ئاس ئا گۇئىدەبوئوك. لاستلي، ئى ۋانت تو مانىفەست كلەئارلي تھات ئى ئام نەۋەر ئان ئىسلامىك فاناتىك بۇت راتھەر ئا بورن-پھىلانتھروپىك ھۇمانىست".
ئەلىھان تورە ۋىسىئونەد تھە ئۇتموست ئىمپورتانكە ئوف ۋرىتىڭ ئابوئۇت ئەئاستەرن تۇركىستان ئىس فار مورە نەكەسساري ئاند كرۇكىئال تھان ۋرىتىڭ ئابوئۇت ئۇزبەكىستان.
ئەلىھان تورە سپەنت ئا گوئود پارت ئوف ھىس لىفە ئىن ئەئاستەرن تۇركىستان؛ ھە ئىس ئان ئىندىۋىدۇئال ۋھو ئۇندەنىئابلي ھاس ھىس ئىمپورتانت پلاكە ئىن ئەئاستەرن تۇركىستانس پولىتىكال ھىستوري.
ئىن ھىس ئىنترودۇكتىئون پارت ئوف تھە بوئوك ئاند تھروئۇغ ئوئۇت ھىس ۋوركس، ھە ئوفتەن رەمىندەد ئۇس ھوۋ مۇچ تەئار ھە شەد ئاند ھوۋ مۇچ پائىن ھە ئەندۇرەد دۇرىڭ تھە ۋرىتىڭ. تھۇس، ھە نامەد تھە بوئوك "تۇركىستان تراگەدي".
رەئادەرس كان ئەئاسىلي سەئە تھات ھە دىد نوت جۇست شەد ھىس تەئار فور تەئارس’ ساكە، ئىت ئىس ھىس ھەئارت-فەلت پائىن كرىئەد ئوئۇت فور ھىس رەگرەت، ھىس دەسىرە ئاند ھىس لوڭىڭ فور ھىس ۋاست ناتىئونس لىبەراتىئون ئاند ئىتس فرەئەدوم تھات ۋاس برۇتاللي برەئاچەد.
ئالتھوئۇغ ئەلىھان تورە ئىنىتىئاللي كونسىدەرەد ۋرىتىڭ ئابوئۇت ئۇزبەكىستان، تھە كوئۇنتري ھە رەسىدەد ئاس ھىس ئادوپتەد كوئۇنتري ئىن ۋھىچ ماني تراگىك ئەۋەنتس ئاند دراماتىك چاڭەس توئوك پلاكە دۇرىڭ ھىس رەمائىنىڭ يەئارس، ھە دەكىدەد نوت تو ئىندۇلگە ھىمسەلف ۋرىتىڭ ئابوئۇت ئىت. ئىن ستەئاد ھە ۋروتە: "تھەسە دايس ئى فەئەل تھە پروفوئۇند ئۇرگەنكي ئوف ۋرىتىڭ ئابوئۇت ئەئاستەرن تۇركىستان بەتۋەئەن تھە پەرىئود ئوف 1931 ئاند 1946 بەفورە ئىت ۋاس توتاللي گۇلپەد دوۋن بي تھە كوممۇنىست دراگون. ئى ۋاس تھە كەي فىگۇرە دۇرىڭ تھىس ئەۋەنتفۇل پەرىئود ئىن ئەئاستەرن تۇركىستانس ھىستوري؛ ئى پلايەد ئا پارت ئاند ۋىتنەسسەد ئىت فىرست ھاند. تو پرەۋەنت (ئوتھەرس) فروم دىستورتىڭ تھە فاكت، تو رەكورد ئاككۇراتەلي تھە پاست ئەۋەنتس ئاند بە ترۇتھفۇل تو ھىستوري بي كەئەپىڭ تھە ئۇنبىئاسەد ئاند ترۇئە ناتۇرە ئوف تھە فاكت، ئى ئام ھۇمبلەد تو ۋرىتە ئابوئۇت تھىس گرەئات پەرىئود. ھوۋەۋەر، ئىت ئىس كلەئار تھات تھە ھىستوري ئاند پولىتىكال سىتۇئاتىئون ئىن بوتھ ئەئاستەرن تۇركىستان ئاند ئۇزبەكىستان ھاۋە بەئەن ئىنتەنسەلي ئىنتەرتۋىنەد ۋىتھ ئونە ئانوتھەر، ئى چوئوسە تو بەلىئەۋە تھات ئىت ئىس مي دۇتي تو ۋرىتە ئا لىتتلە ئابوئۇت تھە سوۋىئەت يەئارس بەتۋەئەن 1917 ۋھەن ئۇسسر ۋاس ئەستابلىشەد ئاند كونسەقۇئەنتلي ئىگنىتەد تھە رەۋولۇتىئون تھە ۋورلد ئوۋەر تو 1931 دۇرىڭ ۋھىچ ماني دراماتىك ئەۋەنتس كامە ئون تو تھە ستاگە. ئىن تۇرن، تھە مەموري ئوف ئەۋەنتس مادە مە فەئەل ئەۋەن مورە سو دەسپەراتە تو ۋرىتە ئابوئۇت مي لىفە، تھە ئاكتىۋىتىئەس ئى ۋاس ئا پارت ئوف ئىن ئەئاستەرن تۇركىستان، (ئاند پرەسەنت ئىت) تو تھە كوئۇنتري ئى ھاۋە تھە ۋھولە-ھەئارتەد لوۋە ئاند رەسپەكت".
ۋىتھ تھەسە ۋوردس، ئەلىھان تورە سەت تو ستارت ۋرىتىڭ ھىس لىفە ستوري.
--------------------------------------------------------------------------------
ساتىك07-09-2005، 07:33 ئاممۇھتارام ئايبەك، ئىمكونى بو'سا شۇ ئاسارنى تو'لىق ۋەرسىياسىنى توپسا بو'لادىمى؟
پوستلارىزى داۋومىنى كۇتامىز!
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-13-2005، 09:39 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (8)
2005.07.13
1944-يىلى غۇلجا شەھىرىدە قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىدا ئۆزىنىڭ بېشىدىن ئۆتكەن كەچۈرمىشلىرى ھەققىدىكى بايانلىرىنى داۋاملاشتۇرۇپ، قەشقەردىن قايتىپ كەلگەندىن كېيىن، ئىلگىرى كېيىن ئەندىجان، توقماق ۋە قارا قول شەھەرلىرىدە ئېلىپ بارغان پائالىيەتلىرى ھەمدە كۆرگەن-بىلگەنلىرى ۋە ھېس قىلغانلىرى ھەققىدە بايان قىلىدۇ.
غۇلجىغا كېتىش سەپىرىگە ئاتلىنىش
ئۇنىڭ ئوتتۇرىغا قويىشىچە، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قوزغىلاڭچىلارنىڭ ھەرىكەتلىرى باستۇرۇلۇپ، مەلۇم يىللار ئۆتكەن بولسىمۇ، بىراق خەلقنىڭ بولشېۋىكلارغا بولغان قارشىلىقلىرى ھېچ قاچان توختاپ قالمىغان.
ئەشۇ يىللاردا پەرغانە ۋىلايىتىدە كەڭ تونۇلغان ئىسلام ئالىمى ناسىرخان تۆرە ۋە ئۇنىڭ ئوغۇللىرى بىر قىسىم كىشىلەرگە رەھبەرلىك قىلىپ كوممۇنىستلارغا قارشى قوزغىلاڭ كۆتۈرىدۇ. بىراق بۇ قوراللىق قوزغىلاڭ باستۇرۇلۇپ، ناسىرخان تۆرە ھەمدە ئۇنىڭ ئوغۇللىرى تۇتقۇن قىلىنىپ، ئۆلۈمگە بۇيرۇلىدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ بايان قىلىشىچە، بۇ چاغدا ئۇ توقماقتا ياشاۋاتقان بولۇپ، بۇ ۋەقەدىن خەۋەرسىز بولسىمۇ، بىراق ھۆكۈمەت ئۇنىڭدىن گۇمانلىنىپ، بىر كېچىدە ئۇنى تۇتۇپ، قاتتىق قىيىن-قىستاقلارغا ئېلىپ سوراق قىلىدۇ. ئۈچ ئايلىق تۈرمە ھاياتىنى باشتىن كەچۈرگەن ئەلىخان تۆرە يەنە تۈرمىدىن بوشاپ، ئۆز يۇرتىغا قايتىپ كېلىدۇ شۇنىڭدەك قايتىدىن ئۆز يۇرتىنى تەرك ئېتىپ، ئۇيغۇر ئېلىغا كەتمەكچى بولىدۇ. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دەپ بايان قىلىدۇ:
"ئەمدى بۇ يەردە تۇرۇشنىڭ ئۆز بېشىم ياكى دىنىي پائالىيەتلىرىم ئۈچۈن خەتەرلىك ئىكەنلىكىنى ئېنىق چۈشىنىشىم ئىدى. شۇنىڭ ئۈچۈن غۇلجا تەرەپكە كەتمەكچى بولۇۋاتقان دوستلاردىن ئابىش دېگەن قىرغىزنى تېپىپ، ئۇنىڭ بىلەن سەپەرداش بولۇشقا ۋەدىلىشىپ، ئىككىمىز قول ئېلىشتۇق. كېيىن بەك مەخپىي ھالدا سەپەر تەييارلىقلىرىنى قىلىشقا باشلىدىم. ئات-ئۇلاق، ئوزۇق-تۈلۈك تەييارلىدىم، 1930-يىلىنىڭ سېنتەبىر ئېيىنىڭ باشلىرىدا قول ئېلىشقان يولدىشىم ئابىش كەلدى. مەن شۇ كۈنلەردە توقماقتىن ئالتە چاقىرىم يىراقتىكى شور تۆپەدىكى يېرىمدە دېھقانچىلىق ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللىنىپ يۈرگەن ئىدىم. ئىشلىرىم چالا بولسىمۇ، پىلانىمنىڭ بۇزۇلماسلىقى ئۈچۈن ھەممىسىنى تەڭرىگە تاپشۇرۇپ، خۇپتەن نامىزىمنى ئۆتۈگەندىن كېيىن، چالا قازاق كىشىلەردىن ئابدۇرېشىد خوجا، تۇڭگان موكېمىر، سەپەرداش قىرغىز ئابىش قاتارلىق تۆت كىشى ئاتلىنىپ، توقماققا يېتىپ كەلدۇق."
شۇنداق قىلىپ، ئەلىخان تۆرە سەپەرداشلىرى بىلەن مەلۇم بىر كېچىسى ئۆز ئۆيىگە كېلىپ، بالا-ۋاقىلىرى بىلەن خوشلىشىدۇ. كۆزلىرىدىن بىچارىلىق ياشلىرى تۆكۈلۈپ تۇرغان پەرزەنتلىرىنىڭ يىغا-زارىلىرى، ئۇلارنىڭ " سىز كەتسىڭىز بىز قانداق ياشايمىز" دېگەن نالە -پەريادلىرى ئالدىدا يۈرىكى ئېزىلگەن ئەلىخان تۆرە نېمە بولسام مەيلى، بالىلىرىم بىلەن قېلىپ، بېشىمغا كەلگەننى كۆرەي دەپمۇ ئويلايدۇ،. بىراق ئۇ ئۆزىگە ھاي بېرىپ، بۇنداق قىلغاندا بەلكى، ئەشۇ بالىلىرىدىن ئەبەدىي ئايرىلىشى مۇمكىنلىكىگە كۆزى يېتىپ، قەتىي ئىرادە بىلەن سەپەرگە ئاتلىنىدۇ.
ئۇ ئۆزىنىڭ ۋە ئۆزىگە ئوخشاش مىڭلىغان كىشىلەرنىڭ ئوز ئائىلىسىنى، پەرزەنتلىرىنى تاشلاپ، جان قايغۇسىغا قېلىشىغا سەۋەب بولغان ئامىللار ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزۈپ، بۇنىڭ كوممۇنىستلار ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ.
ياشلارغا ئېيتىلغان قەلب سۆزلىرى
1930-يىلى، ئەلىخان تۆرە ئۆز ۋەتىنىنى ئاخىرقى قېتىم تەرك ئېتىپ، ئۇيغۇر دىيارىغا كەلدى.ئۇ ،ئىلگىرى-كېيىن ئۇيغۇرلارنىڭ 30-يىللاردىكى سىياسىي ۋەقەلىرىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆردى ۋە بۇ جايدىمۇ تۈرمىگە تاشلاندى. 40-يىللاردىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىغا رەھبەرلىك قىلىپ، شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى بولدى. ئەلىخان تورە ئۆزىنىڭ قەلب سۆزلىرىنى ئىزھار قىلىپ مۇنداق دەپ يازىدۇ:
"كۆز ئاچقان كۈنىمدىن بۇيان قوزغالغان مەقسىتىم شەرقىي تۈركىستان ئازادلىقىدۇر. شەرقىي تۈركىستاننىڭ ئازادلىقى قانچىلىغان ۋەتەن بالىلىرىنىڭ تۆكۈلگەن مۇقەددەس ياش قانلىرى ھېسابىغا قولغا كەلگەن ئىدى. نە چارە؟ ئۆزىنى ئېزىلگەن -يەنچىلگەن خەلقلەرنى زالىملاردىن قۇتقۇزغۇچى، دۇنيا بويىچە ھوقۇقسىز -مەزلۇملارغا ياردەم بەرگۈچى ھېسابلىغان ئالدامچى، كاززاب ستالىن ھۆكۈمىتى ئالتە مىليون ئۇيغۇر مۇسۇلمانلىرىنى ئۆز پايدىسى ئۈچۈن قۇربان قىلدى. قوينى بۆرىنىڭ ئاغزىدىن قۇتقۇزدى، لېكىن كەچقۇرۇن ئۇنىڭ قول-پۇتلىرىنى باغلاپ قاسساپقا تاپشۇرۇپ بەردى"
ئەلىخان تۆرە يەنە ئۆزىنىڭ نېمە ئۈچۈن مۇنداق قەلب سۆزلىرىنى يازىدىغانلىقى ۋە نېمە ئۈچۈن ئۆز خەلقىدىكى ئاجىزلىقلارنى تەنقىد قىلىدىغانلىقىغا ئىزاھات بېرىپ مۇنداق دەيدۇ:
"ئەمدى باشتىن ئاياق بۇنداق پاجىئەلىك تارىخىي سۆزلەرنى يېزىشىمدىن كۆزلىگەن مېنىڭ تۈپ مەقسىتىم قۇرۇق سۆز قىلىش ئەمەس ،بەلكى پۈتۈن ئىنسانىي ھوقۇقلىرىدىن مەھرۇم قىلىنغان ئۆز ۋەتەنلىرىدە تۇرۇپ، غېرىب بولغان تۈركىستان خەلقىنى، يەنى ھازىرقى ۋە كېلەچەكتىكى ۋەتەن ياشلىرىنى ئاگاھلاندۇرۇپ ،ئۇلارنى ئۆلۈم ئۇيقۇسىدىن ئويغۇتۇشتۇر. كۆڭلۈمدىكى مۇڭلۇق قايغۇلۇرۇمنى قەلەم ئۇچىدىن تۆكۈپ يازغان بۇ كىتابىمنى ئوقۇغۇچى ۋە ئاڭلىغۇچى ۋەتەنپەرۋەر، مىللەتسۆيەر قەھرىمان بالىلىرىمىزغا مېنىڭ تاپشۇرۇقۇم شۇكى تىلىم ئۇچىدىن ئەمەس ، دەرتلىك دىلىم ئىچىدىن چىقىرىپ يازغان يالقۇنلۇق سۆزلىرىمنى پەقەت ئوقۇپلا قويماستىن ھەر بىر ئېغىز سۆزۈمنى تەھلىل قىلىپ ،ئۇنىڭ ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزسۇن! . ئىنسانىيەت تەرەققىياتى ئەمەس ،مەدەنىيەت تەرەققىيات بولغان 20-ئەسىرىمىزدەئىكى ئىنسانلار مىللىي، ۋەتەنىي، دىنىي ھوقۇقلىرىنى ساقلاش ئۈچۈن قايسى نەرسىلەرنى قولغا كەلتۈرۈشى زۆرۈر ئىكەنلىكىنى ياخشى چۈشۈنۈپ ئۇنىڭ چارىسىنى قىلسۇن !".
(ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-20-2005، 11:35 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (9)
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ تۈركىستان قايغۇسى ناملىق كىتابىدا بايان قىلىشىچە، ئۇ سوۋېت ھۆكۈمىتىنىڭ زۇلمىدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن 1930-يىلىنىڭ سېنتەبىر ئايلىرىدا ئۇيغۇر دىيارىغا كەتمەكچى بولۇپ، يولغا چىققان بولسىمۇ، بىراق تۈرلۈك قىيىنچىلىقلار ۋە سوۋېت چېگرا قوغدىغۇچى ئەسكەرلىرىنىڭ قاتتىق قامال قىلىشى تۈپەيلىدىن چېگرىدىن ئۆتەلمەي ئۆز يۇرتىغا قايتىپ كېلىشكە مەجبۇر بولىدۇ.
ئەمما، ئۇنىڭ ئەھۋالىدىن خەۋەر تاپقان بولشېۋىك ھۆكۈمىتى ئۇنى تۇتۇپ، بىشكەكتىكى تۈرمىگە تاشلايدۇ. قاتتىق تۈرمە ئازابلىرى، قىيىن-قىستاقلار ئۇنىڭ ئىرادىسىنى بويسۇندۇرالمايدۇ. ئەينى ۋاقىتتا، سوۋېت ھۆكۈمىتى ئەڭ خەتەرلىك جىنايەتچى دەپ قارىغانلارنى سىبىرىيىنىڭ يىراق جايلىرىدىكى ئورمانلىقلارغا سۈرگۈن قىلىپ، ئېغىر ئەمگەكلەرگە سالاتتى. سوۋېت ھۆكۈمىتى ئەلىخان تۆرىنى 10 يىللىق قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىپ، سىبىرىيىگە سۈرگۈن قىلىدىغانلار تىزىملىكىگە كىرگۈزىدۇ. لېكىن، ئۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، تۈرمىدىن قېچىپ، تۇڭگانلارنىڭ ھىمايىسى ئاستىدا بىر مەزگىل يوشۇرۇنۇپ يۈرگەندىن كېيىن، شەرقىي تۈركىستان تەرەپكە قايتا قاچىدۇ.
شان-شەۋكەتنىڭ يوقىلىشىدىكى سەۋەبلەر
ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ قاچقۇنلۇق ھاياتىدا كۆرگەنلىرى ۋە ھېس قىلغانلىرى ھەققىدە تەپەككۈر قىلىپ، تارىختا شۇنچە قۇدرەتلىك بولغان تۈرك مىللىتىنىڭ ئەۋلادى ھېسابلانغان خەلقلەرنىڭ بۇ كۈنلەردە ئاجىزلىشىپ، شان- شەۋكىتىنى يوقىتىپ، ئۆز ۋەتەنلىرىگە ئىگە بولالماي قېچىپ يۈرۈشكە مەجبۇر بولغانلىقىدىن قاتتىق ئېچىنىدۇ. ئۇ، بۇنىڭ سەۋەبلىرى ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزۈپ مۇنداق ھۆكۈم قىلىدۇ:
مىللىي ھاكىمىيىتىمىزدىن ھازىرچە ئايرىلغان بولساقمۇ، بىراق مىللىي ھېسسىياتىمىزدىن ئايرىلماي، ئۇنى ساقلاپ قالساق كېلەچەك دۈشمەنلەرگە يۈتۈلۈپ كېتىشتىن ئۆزىمىزنى قۇتقۇزۇپ قالالايمىز. ئەمدى بۇ مەقسەتكە يېتىش ئۈچۈن قويۇلغان مەسىلىلىرىمزنىڭ ئەڭ بىرىنچى شەرتى تىل مەسىلىسىدۇر. ئەگەر بىز تىل -ئەدەبىياتىمىزنى راۋاجلاندۇرۇپ، ئۇنىڭ قەدىر -قىممىتىنى ئاشۇرۇپ، باشقا مەدەنىي مىللەتلەر دەرىجىسىگە يەتكۈزەلىسەك، مانا بۇ چاغدا مىللىتىمىز ۋە مىللىي ھېسسىياتلىرىمىز دائىمىي رەۋىشتە تەرەققى قىلىپ ساقلانغۇسىدۇر. ئەگەر بۇنداق بولمايدىكەن ،بەلكى ئەكسىچە ئۆز ئانا تىلىنىڭ قەدرىگە يەتمەي، ئۇنىڭغا ئەھمىيەت بەرمەيدىكەنمىز، ئۇ چاغدا ئۇزاققا بارماي ئۆز تىللىرىمىزدىن ئەبەدىي ئايرىلىپ قالىمىز. ئەنە شۇنداق ئۆز ئانا تىلىدىن ئايرىلىش مىللىي ھېسسىياتنى يوقىتىشنىڭ نەتىجىسىدۇر. بۇ ئىش ئىنسانىيەت ئالىمىدىكى ئەڭ زور خىيانەت ھېسابلىنىدۇ.
ئەلىخان تۆرە بىر مىللەتنىڭ بىچارە ھالغا چۈشۈپ قېلىشىغا كۆپىنچە ھاللاردا ئۆزلىرى سەۋەب بولىدىغانلىقى، ئۆزلىرىدىكى ئىرادىسىزلىك، ئاڭسىزلىق شۇنىڭدەك مۇسۇلمان مىللەت بولسىمۇ، ئەمما ، ئۆز ئىمانىغا سادىق بولماسلىق قاتارلىق ئىللەتلەرنىڭمۇ مۇھىم رول ئوينايدىغانلىقىنى شەرھلەيدۇ. ئۇ، ئۆزىنىڭ كۆپىنچە ئانالىزلىرىدا شەرقىي ۋە غەربىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇر ۋە ئۆزبېك خەلقلىرىنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىنى ئاساس قىلىپ پىكىر يۈرگۈزىدۇ.
مىللىي ھېسسىيات ۋە مىللىي تىل-مىللىي مەۋجۇتلۇقنىڭ كاپالىتى
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي مىللىي ھېسسىيات بىلەن تىلنىڭ مىللىي مەۋجۇتلۇقتىكى رولى ھەققىدە مۇنداق پىكىر قىلىدۇ:
"مىللىي ھاكىمىيىتىمىزدىن ھازىرچە ئايرىلغان بولساقمۇ، بىراق مىللىي ھېسسىياتىمىزدىن ئايرىلماي، ئۇنى ساقلاپ قالساق كېلەچەك دۈشمەنلەرگە يۈتۈلۈپ كېتىشتىن ئۆزىمىزنى قۇتقۇزۇپ قالالايمىز. ئەمدى بۇ مەقسەتكە يېتىش ئۈچۈن قويۇلغان مەسىلىلىرىمزنىڭ ئەڭ بىرىنچى شەرتى تىل مەسىلىسىدۇر. ئەگەر بىز تىل -ئەدەبىياتىمىزنى راۋاجلاندۇرۇپ، ئۇنىڭ قەدىر -قىممىتىنى ئاشۇرۇپ، باشقا مەدەنىي مىللەتلەر دەرىجىسىگە يەتكۈزەلىسەك، مانا بۇ چاغدا مىللىتىمىز ۋە مىللىي ھېسسىياتلىرىمىز دائىمىي رەۋىشتە تەرەققى قىلىپ ساقلانغۇسىدۇر. ئەگەر بۇنداق بولمايدىكەن ،بەلكى ئەكسىچە ئۆز ئانا تىلىنىڭ قەدرىگە يەتمەي، ئۇنىڭغا ئەھمىيەت بەرمەيدىكەنمىز، ئۇ چاغدا ئۇزاققا بارماي ئۆز تىللىرىمىزدىن ئەبەدىي ئايرىلىپ قالىمىز. ئەنە شۇنداق ئۆز ئانا تىلىدىن ئايرىلىش مىللىي ھېسسىياتنى يوقىتىشنىڭ نەتىجىسىدۇر. بۇ ئىش ئىنسانىيەت ئالىمىدىكى ئەڭ زور خىيانەت ھېسابلىنىدۇ. بۇنداق بولدى دېمەك ئۇلۇغ تۈركىستان خەلقى-تۇران نەسلى باسقۇنچىلارنىڭ ئارزۇسى بويىچە يوقىلىپ، مۇنقەرزلىككە ئۇچراپ، ئۇلارنىڭ تارىخ سەھىپىسىدىكى شان -شەرەپلىك نام-نىشانلىرى ئۆچۈرىلىدۇ دېمەكتۇر، بۇنىڭدىن ئاللاھ ساقلىسۇن!".
ئەلىخان تۆرىنىڭ نەزىرىدە تىل بىر مىللەت ئۈچۈن ئەڭگۈشتەر بولۇپ، تىلسىز ۋە دىنسىز مىللەت مەۋجۇت بولمايدۇ، مىللىي ھېسسىيات بىلەن تىل زىچ بىرلەشكەن. تىل يوقالسا، مىللىي ھېسسىيات يوقىلىدۇ، مىللىي ھېسسىيات يوقالسا، تىل ھەم مىللەتنىڭ ئۆزىمۇ يوقىلىدۇ.
ئۇ مۇنداق دەپ خۇلاسە قىلىدۇ:
"دۈشمەنگە يۈتۈلۈشتىن ساقلىنىشنىڭ ئەڭ كۈچلۈك قورالى شۇ ئىككى نەرسىدىن ئىبارەت - بىرىنچىسى دىنىي ئىخلاس، ئىككىنچىسى مىللىي ھېسدۇر. ئەگەر قايسى بىر مىللەت بۇ ھېسلارغا مالال يەتكۈزمەي ، ياخشى ساقلايدىكەن، ئۇنداق مىللەت دۈشمەن تەرىپىدىن يۈتۈلۈپ كېتىشى مۇمكىن ئەمەستۇر."
تىل ۋە مىللىي ئەدەبىياتنى راۋاجلاندۇرۇشمۇ ناھايىتى مۇھىمدۇر
ئەلىخان تۆرە بۇ ھەقتە سۆزىنى داۋاملاشتۇرۇپ مۇنداق دەيدۇ:
" بىز ئۆز مىللىي ھېسسىياتىمىزنى داۋاملىق ساقلاپ قېلىشىمىز ئۈچۈن كېرەكلىك، زۆرۈر تىللارنى ئۆزلەشتۈرۈش بىلەن بىرگە يەنە ئۆز ئانا تىلىمىزغا قاتتىق ئەھمىيەت بېرىپ، مىللىي ئەدەبىياتىمىزنى يۇقىرى كۆتۈرۈپ، ئىلىم ۋە مەدەنىيەت تىللىرى دەرىجىسىگە يەتكۈزۈشىمىز لازىم. مانا شۇنداق قىلغاندىلا بىزلەر ئالدىمىزدا ئېغزىنى ئېچىپ تەييارلىنىپ ياتقان قىزىل ئەجدىھارنىڭ يۈتۈشىدىن ئۆزىمىزنى ساقلاپ قالالايمىز. تىل-ئەدەبىياتىمىز قانچىلىك ئۆسۈپ تەرەققى تاپىدىكەن ، ئىلىم-مەرىپەتمۇ شۇنچىلىك راۋاجلىنىۋېرىدۇ."
"بىر مىللەت ئۆز ھاياتىي ھوقۇقلىرىنى كېرەكلىك شارائىتلار بىلەن قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئۇ مىللەتنىڭ ئالىي ھىممەتلىك ئوغلانلىرى پىدايىلارچە مال ۋە جېنىنى ئايىماي، بۇ يولدا ھەر قانچە قىيىنچىلىق پەيدا بولسىمۇ ،ئۇنىڭغا قارشى كۆكرەك كېرىپ، چىداملىق بىلەن ئىش ئېلىپ بارىدىكەن، ئەنە شۇ چاغدىلا ھەقىقەتنى كۈچكە ئىگە قىلىپ، ئۆز مەقسەتلىرىگە يېتەلەيدۇ."
ئەلىخان تورە ساغۇنىي 1931-يىلى ئىلى ۋادىسىغا يېتىپ كېلىپ، غۇلجا شەھىرىدىكى يېقىن دوستلىرىنىڭ ئۆيىگە چۈشۈپ پاناھلىنىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئۇنىڭ ئۇيغۇر ئېلىنىڭ يېقىنقى زامان سىياسىي تارىخىدىكى مۇھىم ۋەقەلەرگە ئىشتىراك قىلىش ھەتتا رەھبەرلىك قىلىش ھاياتى باشلىنىدۇ. (ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
شوكىربەك07-21-2005، 12:27 ئامئەلىخان ت&ئوئۇمل؛رە ساغۇنىينىڭ "ت&ئۇئۇمل؛ركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (1) 2005.06.01
تو ۋىئەۋ لىنكس ئىن تھىس فورۇم يوئۇر پوست كوئۇنت مۇست بە 1 ئور گرەئاتەر. يوئۇر پوست كوئۇنت ئىس 0 مومەنتارىلي.

بىرودارىم ئايبەك، سىز كەلتىرگان كىتوب مۇقوۋاسى كرىلل ئالىفبوسىدا ئەكان، شۇ كرىلل ئالىفبوسىدا بوسىلگان ئاسارنى شۇندايىچا قو'يىشنىڭ ئىلوجى يو'قمى؟
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك07-28-2005، 01:57 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (10)2005.07.27
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ 1966-1973-يىللىرىدا يېزىپ تاماملىغان، ئەمما پەقەت ئۇ ۋاپات بولۇپ، 27 يىلدىن كېيىن نەشىر قىلىنىشقا مۇۋەپپەق بولغان ئەسىرى" تۈركىستان قايغۇسى" دا ئۆزىنىڭ 1931-يىلى ئىككىنچى قېتىم ئۇيغۇر دىيارىغا كەلگەندىن كېيىن باشلانغان مۇرەككەپ ھاياتى ھەققىدە مەخسۇس بايان قىلىدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ غۇلجا تەسىراتلىرى
ئەلىخان تۆرىنىڭ تەسۋىرلىرى ئاستىدا بىز 1931-يىلىدىكى غۇلجىنىڭ ئىجتىمائى-مەدەنىي ھاياتىنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈشكە مۇۋەپپەق بولىمىز. سۈيدىڭدىن ئۆتۈپ، بىر قانچە كۈندىن كېيىن غۇلجا شەھىرىگە يېتىپ كەلگەن ئەلىخان تۆرە توقماق ئۇيغۇرلىرىدىن بولغان ئالماسبېك ھاجىنىڭ ئوغۇللىرىدىن تۇرداخۇنبېك ئىسىملىك كىشىنىڭ ئۆيىگە چۈشىدۇ.
ئۇيغۇر بايلىرىدىن ھېسابلانغان تۇرداخۇن بەگ ئەلىخان تۆرىنى ناھايىتى قىزغىن كۈتىۋېلىپ، ئالىي ھۆرمەت بىلەن مۇئامىلە قىلىدۇ ھەمدە ئەينى ۋاقىتتا غۇلجىغا نامى چىققان بايلار، قازى-مۇفتى ئاخۇنلار شۇنىڭدەك جەمىيەتنىڭ باشقا كاتتا ئەربابلىرىنى مېھمانغا چاقىرىپ، ئەلىخان تۆرىنى تونۇشتۇرۇپ، زىياپەتلەر بېرىدۇ. شۇنىڭدىن كېيىن ئەلىخان تۆرە بۇ "يۇقىرى قاتلام" ئۇيغۇرلارنىڭ ئېسىل مېھمىنى سۈپىتىدە قولدىن-قولغا ئۆتۈپ، قىزغىن كۈتىۋېلىنىدۇ. ئەمما، بۇ قىزغىن كۈتىۋېلىشلار، باياشات زىياپەتلەر ئەلىخان تۆرىنىڭ يۈرەك ئازابلىرىنى يوقىتالمايدۇ. بۇنىڭدىكى سەۋەب ئۇنىڭ كۆز ئالدىدىكى بۇ ھايات ئۇيغۇرلارنىڭ ھەقىقى ھاياتى بولماستىن، ئەمەلىيەتتە مىليونلىغان ئۇيغۇرلار مىللىي خورلۇق، نادانلىق ۋە زۇلۇم ئىچىدە ياشىماقتا ئىدى. ئەلىخان تۆرە ئۆز مىللىتىنىڭ ئەھۋالى بىلەن ھېسابلاشماي، ئۆز كۈندىلىك ھاياتىدىكى راھەت-پاراغەت بىلەنلا بولۇپ كەتكەن مەزكۇر ئۇيغۇرلارغا ئېچىنىپ مۇنداق دەپ بايان قىلىدۇ:
"لېكىن، ئايلارچە، يىللارچە داۋاملاشقان مۇنداق زىياپەتلەردە كۆرگەن ھۆرمەتلەر ۋە سۈپەتلەشلەر كۆڭلۈمدىكى دەردلىك جاراھەتلىرىمگە شىپالىق بېرىش ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭغا تۇز قۇيغاندەك سېزىلمەكتە ئىدى. چۈنكى، چوڭ-كىچىك باي سودىگەرلەر، مۇفتى-ئەلەم ئاخۇنلار باشلىق پۈتۈن خەلق غەپلەت ئۇيقۇسىدا ياتقان، جاھالەت پاتقىقىغا پۈتۈنلەي پاتقان ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىقتىسادىي توزاق-قاپقانلارى ھەر قەدەمدە، ھالاكەت ئورىلىرى پەردىلەنگەن ھالدا ھەر يەرگە قېزىلغان ئىدى. ئۇلارنىڭ ھېچ قايسىلىرى بۇنىڭغا پەرۋا قىلماي، بۇ ھالاكەت ئورىلىرىنى پەرۋانىدەك ئايلىنىپ، ئۆز جانلىرىنى قۇربان قىلىۋاتاتتى".
ئەلىخان تۆرىنىڭ يېزىشىچە، ئەينى ۋاقىتتا غۇلجا شەھىرىدىكى ئاھالىنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكىنى ئۇيغۇرلار تەشكىل قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدىن قالسا يەنە تۇڭگان، قازاق، قىرغىز، قالماق، شىۋە ۋە سولون قاتارلىقلار بار ئىدى. بۇلاردىن باشقا يەنە ئۆزبېك، رۇس ۋە نوغاي(تاتار) قاچاقلىرىمۇ مەۋجۇت بولۇپ، مۇسۇلمانلار ئىچىدە نوغايلار زامانىۋى چۈشەنچىلەرگە ئىگە خەلق بولغاندىن سىرت باشقا مۇسۇلمانلار ئىچىدە بىلىم ئىگىلىرى چەكلىك، خەلق ئومۇمىي يۈزلۈك نادانلىق پاتقىقىغا پاتقان ئىدى.
ئەلىخان تۆرە يەنە بۇ يەردىكى قاچاق ئۆزبېكلەر ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ: " رۇسىيە تەرەپتىن كەلگەن كۆڭلى كور ئۆزبېك باي-سودىگەرلىرى ھېچ نەرسە كۆرمىگەندەك، ئۆزلىرىنى سودا ئىشلىرىغا پەرۋانىلارچە ئۇرماقتا ".
ئەلىخان تۆرىنىڭ بايان قىلىشىچە، ئەينى ۋاقىتتا سوۋېت ئىتتىپاقىدىن كېلىدىغان ماللار ئىچىدە ھاراقنىڭ سودىسى ياخشى بولغانلىقى ئۈچۈن ئىسلام دىنىدا ھاراق ئىچىشنىڭ ھارام قىلىنغانلىقىلا ئەمەس، بەلكى ھارام نەرسىنىڭ سېتىلىشىنىڭمۇ ھارام قىلىنغانلىقىغا قارىماي، بىر قىسىم باي سودىگەرلەر ھالالدىن ھارامنى ئارتۇق كۆرۈپ، ھاراق سودىسىغا كىرىشىپ كەتكەن ئىدى. ئەلىخان تۆرە ئۆزبېك سودىگەرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئۇلارنىڭ بۇ سودىسىنى "ھالالدىن ھارامغا ئايلىنىپ كەتتى "دەپ تەنقىد قىلىدۇ.
ئەلىخان تۆرە ئۆزى قەدەم باسقان بۇ تۇپراقنى شەرقىي تۈركىستان ياكى ئۇيغۇرىستان دەپ ئاتىغان
ئەلىخان تۆرە "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىدا يەنە ئۆزىنىڭ غۇلجا سەپىرىدە كۆرگەن ئۇ جايدىكى قازاق قېرىنداشلارنىڭ ئەھۋاللىرى ھەققىدىمۇ بايان قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئوتتۇرىغا قويىشىچە، ئەينى ۋاقىتتا قازاقلار ئىنتايىن ئېغىر زۇلۇمغا ئۇچرىغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ تۇرمۇشى ناھايىتى ئېغىرچىلىقتا ئۆتكەن ئىكەن.
ئۇ، سوۋېت ھۆكۈمىتىنىڭ 1930-1931-يىللىرى پۈتۈن ئاشلىقلارنى ئامبارلارغا يىغىۋېلىشى بىلەن قازاقىستاندا ئاچارچىلىق پەيدا قىلغانلىقى، نەتىجىدە كۆپلىگەن قازاق، قىرغىز ۋە باشقىلارنىڭ قىرىلىپ كەتكەنلىكى ھەققىدە بايان قىلىدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، قازاق-قىرغىزلار سوۋېت رۇسىيىسىنىڭ قولىدىكى خەلقلەر ئىچىدە ئەڭ قاتتىق ئازاب چەككەن خەلق بولۇشىغا قارىماي، كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئۆزلىرىنىڭ بۇ تەقدىرىنى ئۇنتۇپ، رۇسلىشىشقا، ئۆز ئانا مەدەنىيىتى ۋە تىللىرىنى ئۇنتۇشقا يۈزلەنگەن بولۇپ، ئەلىخان تۆرە بۇنىڭدىن ئېچىنىپ، مۇنداق دەپ يازىدۇ:
" ئانا تىلىدىن ئايرىلدى دېمەك، ئىنسانلىق ھوقۇقىنى ساقلىيالماي، ھاياتلىق ئالىمىدە باشقىلارنىڭ ھېسابىغا ياشىغانلىقتىن مۇنقەرزلىككە ئۇچراپ، تارىخ يۈزىدىن پۈتۈنلەي ئۆچۈرۈلدى دېمەكتۇر. ئەمدى بۇنىڭ بىردىن- بىر چارىسى دىنىي ھېسلىرى يوقالغان بولسىمۇ، مىللىي ھېسلىرىنى ساقلاش ئۈچۈن تۈرلۈك يوسۇندا ئانا تىل ئەدەبىياتلىرىنى يۇقىرى كۆتىرىپ، ئىلمىي تىللار قاتارىغا يەتكۈزۈش لازىم"
ئەلىخان تۆرە ئاخىرىدا ئۇيغۇر دىيارىدىكى خەلقنىڭ بۇ خىل مەدەنىيەتتە ئارقىدا قالغان، نادان قىياپىتىنى ئۆزگەرتىشنىڭ چارىلىرى ھەققىدە ئۆز كۆز قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ ھەمدە ئۆزىنىڭ تارىخچىغا خاس ئالاھىدىلىكىنى جارى قىلدۇرۇپ، ئىلى ۋادىسى جۈملىدىن غۇلجا شەھىرى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىنىڭ قەدىمىي تارىخلىرى ھەققىدە توختىلىپ، بۇ يۇرتنىڭ ئەزەلدىنلا تۈركىي خەلقلەرگە تەۋە زېمىنلىكى، بۇ جايدىكى تارانچىلار دەپ ئاتالغان خەلقنىڭ ئەمەلىيەتتە ئەشۇ قەدىمىي مەدەنىيەت ياراتقان ئۇيغۇرلار ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ.
ئەلىخان تۆرە " تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرىدە ئۇيغۇر دىيارىنى شەرقىي تۈركىستان ياكى ئۇيغۇرىستان دەپ ئاتايدۇ. ئۇنىڭ نەزىرىدە ئۇيغۇرىستان ياكى شەرقىي تۈركىستان ئومۇمىي تۈركىستاننىڭ بىر قىسىمىدۇر. ئۇ، ئۇيغۇرىستاننىڭ ھەقىقى ئىگىسى بولغان ئۇيغۇر خەلقىنىنىڭ ئېغىر زۇلۇم ئىچىدە ئۆتمۈشتىكى شان-شەۋكىتىنى يوقىتىپ، نادانلىق ۋە جاھالەت پاتقىقىغا چوڭقۇر پاتقانلىقىغا چوڭقۇر ئېچىنىپ، قەلبى چەكسىز ئازابلىنىدۇ. (ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك08-10-2005، 04:25 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (11)
2005.08.10
1944-يىلى غۇلجىدا قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىسى ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىدا يەنە 1931-يىلى قۇمۇل قوزغىلىڭىنىڭ تەسىرى بىلەن پۈتۈن ئۇيغۇر دىيارى مىقياسىدا يۈز بەرگەن ئۇيغۇر مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابى ھەققىدە خېلى ئەتراپلىق بايان قىلىدۇ.
ئىنقىلاب ئىلھاملىرى
تو ۋىئەۋ لىنكس ئىن تھىس فورۇم يوئۇر پوست كوئۇنت مۇست بە 1 ئور گرەئاتەر. يوئۇر پوست كوئۇنت ئىس 0 مومەنتارىلي. "تۈركىستان قايغۇسى" نىڭ مۇقاۋىسى
1931-يىلى قۇمۇل قوزغىلىڭى يۈز بەرگەندە ئەلىخان تۆرە غۇلجىدا بولۇپ، ئۇ خوجا نىياز ھاجىم رەھبەرلىكىدىكى بۇ ئىنقىلاب ھەققىدە كۆپ ئاڭلايدۇ. ئۇنىڭ بايان قىلىشىچە، ئەينى ۋاقىتتا خوجا نىياز ھاجىمنىڭ قەھرىمانلىقلىرى، قوزغىلاڭچىلارنىڭ قومۇل، تۇرپان قاتارلىق جايلارنى ئازاد قىلغانلىقى قاتارلىق ۋەقەلەرگە ئائىت تۈرلۈك ئۇچۇرلار ئىلى ۋىلايىتى دائىرىسىدىكى خەلق ئارىسىغىمۇ يېتىپ كەلگەن. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە ئۇيغۇر قوزغىلاڭچىلىرى بىلەن تۇڭگان قوزغىلاڭچىلىرىنىڭ بىرلەشكەنلىكى بولۇپمۇ، ماجۇڭيىڭ بىلەن خوجا نىياز ھاجىمنىڭ ھەمكارلىشىپ، ئۈرۈمچى ئەتراپىدىكى جايلاردا جىڭ شۇرېن قوشۇنلىرىنى كۆپ قېتىم يەڭگەنلىكى ھەققىدىكى مەلۇماتلاردىن ئىلھاملانغان بىر قىسىم غۇلجا تۇڭگانلىرى ھەم باشقا مۇسۇلمانلار خىتاي چىرىكلىرىگە قارشى كۈرەشكە ئاتلىنىدۇ.
بۇ يەردە ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ غۇلجىدىكى ۋەقەلەرنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەنلىكىنى ئەمما، باشقا جايلاردىكى ۋەقەلەرنى پەقەت ئاڭلىغانلىقىنى ئەسكەرتىش بىلەن بىرگە ئۆز تەسىراتلىرىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، 30-يىللاردىكى كەڭ كۆلەملىك مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى ئاساسىي سەۋەب ئۇيغۇر قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ خىتاي مىلىتارىستلىرىنىڭ زۇلمىغا ئۇچرىغانلىقى، خىتايلارنىڭ بۇ جايدىكى خەلقلەرگە نىسبەتەن ۋەھشىيانە زۇلۇم قىلىش، كەمسىتىش سىياسىتى يۈرگۈزگەنلىكىدۇر. لېكىن، ئەلىخان تۆرىنىڭ تەھلىل قىلىشىچە، سوۋېت ئىتتىپاقى دەسلەپكى ۋاقىتلاردا شەرقىي تۈركىستاننى بېسىۋېلىپ، ئۆزى بىلەن ھەمكارلاشمىغان خىتاي مىلىتارىستى جىڭ شۇرېننى يوقىتىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا سوۋېت پەرەس خىتايلارنى دەسسەتمەكچى بولىدۇ ھەمدە شېڭ شىسەينى يۆلەپ، ئۆلكىنىڭ ھوقۇقىنى ئۇنىڭ قولىغا تاپشۇرىدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقى ئۆزىنىڭ مەقسىتىگە يېتىش ئۈچۈن قوزغىلاڭچىلار ئارىسىغا، بولۇپمۇ تۇڭگانلار بىلەن ئۇيغۇرلار ئارىسىغا كۆپ زىددىيەت ئوتى ياقىدۇ ھەمدە بىۋاستە قىزىل ئارمىيىسىنى كىرگۈزۈپ، خىتايلارغا ياردەملىشىپ، بۇ جايدىكى سوۋېتكە قارشى ئۇيغۇر ۋە تۇڭگان قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ قوزغىلاڭچىلىرىنى باستۇرىدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ ئوتتۇرىغا قويۇشىچە، رۇس ئارمىيىسى ناھايىتى ۋەھشى بولۇپ، غۇلجا قاتارلىق جايلاردا نۇرغۇنلىغان بىگۇناھ ئادەملەرنى قىرغىن قىلىدۇ. ھەتتا ئائىلە بويىچە قىرىپ تاشلاش ۋەقەلىرىنىمۇ سادىر قىلىدۇ. رۇس ئەسكەرلىرىنىڭ بۇ قىرغىنچىلىقى غۇلجا خەلقىغە ئېغىر بالايى-ئاپەتلەرنى ئېلىپ كەلگەنلىكى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ ھاياتىدىن ئەنسىرىگەن ئەلىخان تۆرە ئاخىرى يوشۇرۇنچە غۇلجىدىن ئايرىلىپ، مۇز داۋان ئارقىلىق تەڭرى تاغلىرىنىڭ جەنۇبىغا ئۆتۈپ كەتمەكچى بولىدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ ھۆكۈمىچە، پاجىئەنىڭ مەنبەسى ئىتتىپاقسىزلىقتۇر
ئەلىخان تۆرە 30-يىللاردا پۈتۈن ئۇيغۇر دىيارىدا پارتلىغان قوزغىلاڭلار ھەققىدە ئۆز كۆز قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، ئاخىرىدا بۇ ئۆلكىدە يەنىلا خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ قايتا ئورنىشىغا سەۋەب بولغان ئامىللارنىڭ مۇسۇلمانلار ئارىسىدىكى ئىتتىپاقسىزلىق ئىكەنلىكى، خوجا نىياز ھاجىم بىلەن ما جۇڭيىڭ ئارىسىدىكى زىددىيەتنىڭمۇ بالايى -ئاپەتلەرگە ئاساس بولغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ چۈشىنىشىچە، ئەينى ۋاقىتتا سابىت داموللام قاتارلىقلار قەشقەردە مىللىي ھاكىمىيەت قۇرغان بولسىمۇ، بىراق ئۇلار ئىتتىپاقسىزلىقنى تۈگىتەلمىدى. بىر-بىرىگە بېقىنمايدىغان بىر قانچە گۇرۇپپا قوزغىلاڭچىلارنىڭ ئۆز ئارا زىددىيەتلىشىشى دۈشمەڭە پۇرسەت يارىتىپ بەردى. ئەمما، ئەلىخان تۆرە مۇسۇلمانچىلىق ئىدىيىسىدىن چىقىش قىلىپ تۇرۇپ، "ماجۇڭيىڭنى پۈتۈن شەرقىي تۈركىستان مۇسۇلمانلىرىنى ئازاد قىلىش قۇربىغا ئىگە قەھرىمان" دەپ مەدھىيىلەپ، تۇڭگانلارن ئاقلاش پوزىتسىيىسىدە بولىدۇ. ئۇنىڭ ئورنىغا خوجا نىياز ھاجىم ۋە ماھمۇد مۇھىتى قاتارلىق ئۇيغۇر قوزغىلاڭچى رەھبەرلەرنى پىتنە-پاساتلارغا ئىشىنىپ تۇڭگانلار بىلەن بولغان ئىتتىپاقلىقنى بۇزغان دەپ تەنقىد قىلىدۇ.
ئەلۋەتتە، ئەلىخان تۆرە بۇ قوزغىلاڭلارغا بىۋاستە قاتناشمىغانلىقى، ئەنە شۇ رەھبىرى كىشىلەر بىلەن بىۋاستە ئۇچراشمىغانلىقى ھەمدە سۆھبەتتە بولمىغانلىقى ئۈچۈن ئۇيغۇر -تۇڭگان ئىش بىرلىكىنى لىللا مەيداندا تۇرۇپ، باھالاشتا چەكلىمىگە ئۇچرىغان. ئۇ پەقەت ئىسلامىيەتتىكى ئىتتىپاقلىق ۋە بەرگەن ۋەدىگە ۋاپا قىلىش ئىدىيىسىگە تايانغان. ئۇنىڭ ئارزۇسى بويىچە، مەيلى خوجان نىياز ھاجىم، مەيلى ماجۇڭيىڭ بولسۇن ھەر ئىككىلىسىلا مۇسۇلمان بولغانلىقى ئۈچۈن بەرگەن ۋەدىلىرىگە ۋاپا قىلىشى كېرەك، دۈشمەنلەرنىڭ پىتنە-پاساتلىرىغا، ئالدامچىلىقىغا ئىشەنمەسلىكى لازىم ئىدى.
ئەلىخان تۆرىنىڭ قارىشىچە، ئۇيغۇرلار بىلەن تۇڭگانلار ئارىسىدا زىددىيەتلەرنىڭ پەيدا بولۇشى ھەتتا كۈچىيىپ، بىر-بىرىنى قىرغىن قىلىش دەرىجىسىگە يېتىپ، نەتىجىدە بۇ ئىككى كۈچنىڭ ھەممىسىنىڭلا مەغلۇپ بولۇپ، خىتايلارنىڭ ئۆلكە ھاكىمىيىتىنى ئىگىلىشى سوۋېت ئىتتىپاق كوممۇنىستلىرىنىڭ ئۆز مەقسىتىگە يېتىش ئۈچۈن قوللانغان رەزىل ۋاسىتىسى ۋە ئويۇنىدىن ئىبارەت. ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ نادانلىقى تۈپەيلىدىن بۇ ھىلە-نەيرەڭلەرنى سېزەلمەي، دۈشمەڭە ئالدانغان. (ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك08-18-2005، 05:49 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (12)
2005.08.17
1944-يىلى 12-نويابىردا قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىسى ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ 60-70-يىللاردا تاشكەنتتە يازغان "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىنىڭ بىرىنچى تومىدا 30-يىللاردىكى كەڭ كۆلەملىك ئۇيغۇر مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابى ھەققىدە كۆپ توختىلىدۇ شۇنىڭدەك بۇ كۈرەشنىڭ مەغلۇبىيەت سەۋەبلىرى ھەققىدە ئۆز كۆز قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
ئەلىخان تۆرىنىڭ نەزىرىدە ئۇلۇغ سىياسىي ئىشنىڭ ھۆددىسىن چىققۇدەك يېتۈك رەھبەر يوق ئىدى
1931-1933-يىللىرى پۈتۈن ئۇيغۇر دىيارىدا خىتاي ھاكىمىيىتىنى پاچاقلاپ تاشلاپ، مىللىي ئازادلىقنى قولغا كەلتۈرۈش ئالدىدا تۇرغان ئۇيغۇر خەلقىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ رەھىمسىز تاشقى سىياسىي ئويۇنلىرىنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ، قايتىدىن شېڭ شىسەيدەك جاللاتلارنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالغان پاجىئەلىك قىسمەتلىرىدىن ئىنتايىن ئېچىنغان ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي ئۆزىنىڭ " تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىدا ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ مەغلۇبىيىتىنى خۇلاسىلەپ مۇنداق يەكۈنگە كەلگەن:
" ئىككىنچى بۇخارا دەپ ئاتالغان قەشقەردىن تارتىپ، پۈتۈن ئالتە شەھەر-ئۇيغۇرىستان ئۆلكىسىدە بۇ كەبى ئۇلۇغ سىياسى ئىشنىڭ ھۆددىسىدىن چىققۇدەك يېتۈك بىر ئادەم يوق ئىدى. شۇنىڭ ئۈچۈن بىچارە مۇسۇلمانلار شۇنچىلىك ئېغىر بۆلگۈنچىلىكلەرگە ئۇچرىغان ئىدى. چۈنكى، دۆلەت قۇرۇش ئۈچۈن كېرەك بولغان ئەسۋابلار قوللىرىدا تەييار بولسىمۇ، لېكىن ئۇنى ئۆز ئورنىدا ئىشلىتەلىكىدەك ئۇستىلار يوق بولغاچ، ئۇنىڭدىن پايدىنالمىدى. بۇنىڭ ئۈستىگە قىزىل مەككارلار، مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆزارا ئىتتىپاقلىرى بىلەن قۇرۇلۇۋاتقان يېڭى ھۆكۈمەتنى بىرەر دۆلەتنىڭ ۋاسىتىسى بىلەن دۇنياغا تونۇلۇپ قالمىسۇن دەپ، بۇنىڭ چارىلىرىنى قىلىشقا قاتتىق كىرىشكەن ئىدى. ئۇ كۈنلەردە قەشقەردە سوۋېت رۇسىيىسىگە قارشى ئەنگىلىيە ئەلچىخانىسىمۇ ئىشلىمەكتە ئىدى. يەرلىك خەلقتىن تەشكىلىي رەۋىشتە ئىش ئېلىپ بارغۇچى سىياسىي كىشىلەرنىڭ يوقلىقىدىن ۋە ھەم جۇغراپىيىۋى ئورنىمىز مەدەنىيەت ئالىمىدىن بەك يىراقتا تۇرغانلىقتىن، بىز ئىككى تۈركىستان يەرلىك خەلقى ئەسىرلەر بويى كۆتۈرۈلگەن شۇ ئىنقىلابلاردىن يېتەرلىك رەۋىشتە پايدىلىنالماي قالدۇق. شۇنىڭغا كۆرە ، بىزلەرنىڭ تەقدىرىمىز ئۆز دۈشمەنلىرىمىز -قارا-قىزىل ئەجدىھارلارنىڭ پايدىسىغا مۇۋاپىق ھالدا بەلگىلەنمەكتە ئىدى".
ئەلىخان تۆرە خەلقنىڭ بېشىغا چۈشكەن بۇ ئېغىر كۈنلەرگە ناھايىتى ئېچىنسىمۇ، لېكىن يەنىلا كېلەچەككە بولغان ئۈمىد-ئىشەنچىسىنى يوقاتمىغانلىقىنى كۆرسىتىپ، ئۆز ھېسسىياتىنى مۇنداق شېئىر مىسرالىرى ئارقىلىق ئىپادە قىلىدۇ:
ئۈمىدسىز بولما ھەي ساغۇنىي، ئۈمىدنىڭ كۆرمىگى باردۇر،قاراڭغۇ كېچە تامامىدىن قۇياشنىڭ چىقمىقى باردۇر.
كۈچلۈك تەدبىركارلاردىن تەشكىللەنگەن بىر سىياسىي جەمىيەت كېرەك ئىدى
ئەلىخان تۆرە ئەينى ۋاقىتتىكى شەرقىي تۈركىستاننىڭ سىياسىي ۋەزىيىتىنى تەھلىل قىلىپ، ھەر قايسى قوزغىلاڭچى گۇرۇپپىلار ئارىسىدىكى ئىتتىپاقسىزلىق ۋە باش-باشتاقلىقنى تۈگىتىپ، ئىنتىزاملىق ۋە مۇستەھكەم ھۆكۈمەت تەشكىلى قۇرغاندىلا ئازادلىقنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش مۇمكىنلىكىنى كۆرسىتىپ مۇنداق دەيدۇ:
"بىردىن بىر يول، ئەگەر مەن ئويلىغاندەك، پۈتۈن خەلققە سۆزى ئۆتىدىغان ئابرويلۇق، داھىيلىق سۈپىتىگىمۇ ئىگە بولغان، زامانىسىنى چۈشەنگەن تەدبىركارلاردىن بىر كۈچلۈك سىياسى جەمىيەت قۇرۇلغان بولسا، كېيىن بۇ جەمىيەت ئارقىلىق قەشقەردىكى باشقا بىر كۈچلۈك دۆلەت ۋەكىلى بىلەن كېلىشىپ، تەرتىپلىك رەۋىشتە ئىش ئېلىپ بېرىپ، پۈتۈن ئۇيغۇرىستان نامىدىن خەلقنىڭ تەلىپىگە ماسلاشقان ھەقىقىي ئىسلامىيەت ئاساسىدا ھۆكۈمەت قۇرۇلسا، ۋەتەن بالىلىرى ئۆزارا ئىتتىپاقلىقىنى مۇستەھكەملەپ، كۈچلۈك بىر ھەربىي قوماندانلىق تەشكىل قىلىپ ۋە مۇمكىن قەدەر ئۇنى ياخشى قوراللار بىلەن قوراللاندۇرۇپ، ئېھتىياتلىق بىلەن ئىش ئېلىپ بېرىلغاندىلا ئۆز ھۆكۈمىتىنى قولغا ئېلىشى مۇمكىن بولار ئىدى".
ئەممما ئەلىخان تۆرىنىڭ بۇ ئارزۇسى 30-يىللار شارائىتىدا ئەمەلگە ئاشمىدى. خۇددى شۇنىڭغا ئوخشاش سابىت داموللام، مۇھەممەد ئىمىن بۇغرا، ماھمۇت مۇھىتى ، مەقسۇت مۇھىتى ۋە خوجا نىياز ھاجىم قاتارلىق كۆپلىگەن خەلق رەھبەرلىرى مىللەتنى ئازادلىققا ئېرىشتۈرۈش يوللىرىنى ۋە ئۇسۇللىرىنى ئىزدەپ، ھەر خىل چارە -تەدبىرلەرنى قوللانغان بولسىمۇ شۇنداقلا رەقىپلىرى ھېسابلانغان خىتاي مىلىتارستلىرىنى يېڭىپ، ئۆلكىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسىمىنى ئازاد قىلغان بولسىمۇ، بىراق تاشقى كۈچلەر جۈملىدىن بىرىنچى بولۇپ، ستالىن رەھبەرلىكىدىكى موسكۋا ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئازادلىقىنى خالىمىغانلىقى ۋە ئۇنى ئۆزلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھۆكۈمرانلىقىغا نىسبەتەن خەتەرلىك دەپ قارىغانلىقى ئۈچۈن بەرىبىر ئۇنى قۇربان قىلىۋەتتى، ئۇيغۇرلارغا ئەمەس، ئەكسىچە خىتاي مىلىتارستلىرىغا ياردەم بېرىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ تۆكۈلگەن قانلىرىنى زايە قىلىۋەتتى.
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي شۇنىڭدىن كېيىن، 1937-يىلىدىكى شېڭ شىسەينىڭ دەھشەتلىك زۇلۇمىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرىدۇ .شېڭ شىسەي كەڭ كۆلەملىك قولغا ئېلىشنى باشلىغاندا شۇ قاتاردا ئەلىخان تۆرىنىمۇ تۇتماقچى بولىدۇ، بىر كۈنى كېچىدە بىر توپ ساقچىلار ئەلىخان تۆرىنىڭ ئۆيىگە كېلىپ ئىشىكنى قاقىدۇ، ئۇنىڭ ئوغلى ئاسىلخان ۋەزىيەتنى مۆلچەرلەپ، دادىسى ئەلىخان تۆرىنى قاچۇرىۋېتىدۇ. نەتىجىدە ئېلىخان تۆرە مەھەللىسىدىكى كىشىلەرنىڭ يوشۇرۇشى بىلەن ئىككى ئاينى ئۆتكۈزىدۇ، پايلاقچىلار ھەر قانچە قىلىپمۇ، ئەلىخان تۆرىنى تاپالمايدۇ. ئەلىخان تۆرە ئاخىرى غۇلجىدا تۇرۇش مۇمكىنچىلىكى يوقلىقىنى بىلىپ، يۇلتۇز ئارقىلىق تەڭرى تاغلىرىنىڭ جەنۇبىغا ئۆتۈپ كېتىش سەپىرىگە ئاتلىنىپ، ئاخىرى مىڭ بىر جاپالارنى چېكىپ، كۇچارغا يېتىپ كېلىدۇ. (ئۈمىدۋار)
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك08-25-2005، 01:55 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (13)2005.08.27

ئەلىخان تۆرە 1937-يىلىنىڭ ياز ئايلىرىدا مىڭ بىر جاپالارنى چېكىپ، تۈرلۈك خەتەرلەر ۋە قىيىنچىلىقلارنى باشتىن كەچۈرۈپ، ئامان -ئېسەن تەڭرى تاغلىرىدىن ئۆتۈپ كۇچارغا يېتىپ كېلىدۇ. ئۇ سەپەر جەريانىدا يۇلتۇز دېگەن جايدىكى موڭغۇللارنىڭ ياردىمىگە ئېرىشىدۇ.
كۇچارغا ئۆتۈش سەپىرى
سەۋەب قىل، سەۋەب قىلغۇچىنى ئۇنۇتما!ھەقىقەت شۇكى، ئۇنىڭدىن ۋاز كەچمە!ساغۇنىي ئاتاڭ قىلىدۇ نەسىھەت،چۈشەنگەنلەر بۇندىن ئالغاي ئىبرەت.
دېمە: "ئۆزگەرمەس ئالەم-ئىش تامامدۇر"،نە بولغاي ئەتىكى كۈن ، ئۇنى كىم بىلۇر .ئۆزگەرتمەككە ھاياتىڭنى سەۋەب قىل،ۋەتەننى قۇتقۇزۇشنىڭ چارىسىنى قىل .
چارىنىڭ بىرىنچىسى ئىلىم-مەرىپەتتۇر،جاھالەت بېشىغا توقماق ۋە تاياقتۇر.ئايرىدى بىزنى جاھالەت ۋەتەندىن،ۋەتەنلا ئەمەس، ھەم جانۇ-تەندىن
بولغۇلۇق بولدى، كىملىكىڭنى ئۇنۇتما ھەرگىز،ئۇنۇتما ، ھەي ئوغۇل ئۆزبېكلىكىڭنى.يۈتۈلۈپ كەتمەي ساقلا سەن مىللىتىڭنى،قۇتقاز قۇللۇققا چۈشكەن بۇ ئېلىڭنى.
ساقلىمىساڭ تىلىڭنى گەر ،يۈتەر سېنى دۈشمەن،تاشلار سېنى ئۇ ئاياقلىرىغا ھەم قۇل قىلار.يۈتمەككە تەييار سېنى بۇ ئەجدىھار،ھەي! ئاق-قارىنى ئايرىماس بالىلار.
نە بولدى، ئۇيغۇرىستان، ئاچ كۆزۈڭنى،كۆزۈڭ ئاچ! ئۆزبېكىستان، كۆر ئۆزۈڭنى.نە ئەردىڭ، ئەمدى نە بولدۇڭ، قاراپ باق ،قاچان بىر يەردە بولغان جۈپ بىلەن تاق.
پەرىشتىگە يېقىن بولغاي مۇسۇلمان،ئەگەر دىن بولسا، بۇ ھۆكۈمى قۇرئان .بىل ۋە ساقلا دىنىڭنى ھەي مۇسۇلمان،بۇندىن جۇدا بولغانغا مىڭ پۇشايمان.
ساغۇنىي ئاتا قىلدى بۇنداق نەسىھەتئەجەپ ئەمەس، كىشىلەر ئالسا ئىبرەت.
- شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىسى ئالىخان تۆرە
ئەينى ۋاقىتتا يۇلتۇز يايلىقى ئىلى ۋادىسى بىلەن تارىم ۋادىسىنى تۇتاشتۇرىدىغان مۇھىم كارۋان ئۆتكەللىرىدىن بىرى بولۇپ، بۇ جايغا ئورۇنلاشقان موڭغۇل چارۋىچىلىرى ئىككى تەرەپتىن ئۆتىدىغان ئۇيغۇر سودىگەرلىرىنى كۈتۈۋېلىش، ئۇلارغا يول باشلاش ۋە مال-چارۋا تېپىپ بېرىش قاتارلىق ئىشلار بىلەن شۇغۇللىناتتى. ئەلىخان تۆرىنىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" دا يېزىشىچە، بۇ موڭغۇللارنىڭ پۈتۈن تۇرمۇشتا ئىشلىتىدىغان بۇيۇملىرى، گۆشتىن باشقا ئوزۇق-تۈلۈكلىرى ئىلى ۋە تارىم ۋادىسىدىن كېلىدىغان ئۇيغۇر سودىگەرلىرى ئارقىلىق تەمىنلەنگەن بولغاچقا، ئۇلار يولۇچىلارنىڭ بىخەتەرلىكىنى قوغداش ھەم ئۇلارنى ساق-سالامەت داۋانلاردىن ئۆتكۈزۈپ قويۇشقا كاپالەتلىك قىلاتتى. غۇلجىدىكى شېڭ شىسەي ساقچىلىرىنىڭ قولغا ئېلىشىدىن قورۇپ قېچىپ چىققان ئەلىخان تۆرە ئۆزى تەنھا ھالدا تەڭرى تاغلىرىنىڭ ئېتەكلىرىدىكى يايلاق ۋە داۋانلاردا جەنۇبقا ئۆتىدىغان يول ئىزدەپ، كۆپ ئازاپ چەكسىمۇ، بىراق ئاللاھقا بولغان ئىشەنچىسىنى يوقاتماي، دائىم ئاللاھنى ياد ئېتىپ، ئاللاھتىن نىجاتلىق تىلەيدۇ شۇنىڭدەك ئاخىرىدا ئۇيغۇر سودىگەرلىرىگە يولۇقۇپ، ئۇلارنىڭ قىزغىن كۈتۈۋېلىشى ۋە ياردەم بېرىشىگە مۇيەسسەر بولىدۇ.
ياقۇپ بەگنىڭ چېگرا قورغىنىدىكى ئويلار
ئەلىخان تۆرىنىڭ بايان قىلىشىچە، ئۇلار تەڭرى تاغلىرىنىڭ جەنۇبىي ئېتىگىگە ئۆتكەندە كۇچارغا يېقىن جايدىكى سەكسەن كېچىك ۋە قىرغىز ئاشوۋ دېگەن جايلارغا يېتىپ كېلىپ، دەم ئالىدۇ. بۇ جايدا ئەينى ۋاقىتتا يەتتە شەھەر دۆلىتىنى بەرپا قىلىپ، پۈتۈن قەشقەرىيىنى 14 يىل مۇستەقىل ئىدارە قىلغان ياقۇپ بەگ ھاكىمىيىتىنىڭ چېگرا قورغانلىرىنىڭ خارابىلىرى ساقلىنىپ قالغان ئىدى. مەزكۇر ئىككى -ئۈچ يۈز كىشىگە جاي بولغىدەك چوڭ قورغان خارابىسى ئەينى ۋاقىتتا يولۇچىلارنىڭ چۈشىدىغان ئۆتۈڭىگە ئايلانغان ئىكەن.
ئۇنىڭ يېزىشىچە، قورغاننىڭ پەشتاقلىرى، تاملىرى ۋە باشقا قالدۇقلىرىدىن ئۇنىڭ ئەينى ۋاقىتتا ناھايىتى ھەيۋەتلىك ھە خېلى يۇقىرى بىناكارلىق ماھارىتى بىلەن ياسالغانلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدىكەن.
ئەلىخان تۆرە ياقۇپ بەگنىڭ قازانغان جەڭ نەتىجىلىرى ۋە شان-شەۋكىتىدىن ئىپتىخارلىق ھېس قىلىش بىلەن قورغان تۇپراقلىرىنى كۆزىگە سۈرتۈپ ، ۋەتەن يولىدا ئۆز جانلىرىدىن ئايرىلغان ئەزىمەتلەرگە بولغان ھۆرمىتىنى ۋە سېغىنىشىنى ئىپادە قىلىپ، دۇئا قىلىدۇ.
ئەلىخان تۆرە ئەينى ۋاقىتتا 14 يىل ۋەتەن ھوقۇقىنى ئۆز قولىدا تۇتۇپ، دۈشمەنلەرنى يەر بىلەن يەكسان قىلغان ياقۇپ بەگ باھا بېرىپ، ئۇنىڭ مەغلۇبىيىتىدىن ئېچىنىپ مۇنداق دەيدۇ:
" ئۆز ۋاقتىدىكى ئەھۋاللارغا قاراپ، مەرھۇمنى( ياقۇپ بەگنى) بىر تەرەپتىن تەقدىرلىگەن بولسام، ئىككىنچى تەرەپتىن تەنقىدىي قاراشلىرىمدىن ئۆزۈمنى ساقلىيالمىدىم. چۈنكى، ئۆز زامانىسىدا پۈتۈن شارائىتلار قولغا كەلتۈرۈلگەن ئىدى. ئۇ ئىككى نۆۋەت لوندونغا، ئىككى نۆۋەت تۈركىيە سۇلتانى ئابدۇلەزىزگە ئەلچىلەر ئەۋەتتى. لوندون ئەلچىلىرى بىرىنچى بېرىشتە 12 مىڭ، ئىككىنچى بېرىشتە 24 مىڭ پەرەڭ مىلتىقى ئېلىپ قايتتى. بۇلار ئۆز زامانىسىدىكى زامانىۋى قوراللارنىڭ ئالدى ھېسابلانغانلىقتىن، پەقەت خىتاي قوراللىرىدىنلا ئەمەس، بەلكى ئەشۇ زاماندا بىزنى بېسىۋالغان رۇس قوراللىرىدىنمۇ ياخشىراق ئىدى. بۇنىڭ ئۈستىگە ۋاقىت ھەم ئۇنىڭ ئۈچۈن قولايلىق بولۇپ، ئەنگىلىيە بىلەن رۇسىيە دۆلەتلىرى ئارىسىدىكى رىقابەت كەسكىنلىكى ئۈزلۈكسىز رەۋىشتە ئۆسمەكتە ئىدى. مانا شۇنىڭغا ئوخشاش قولاي پۇرسەتلەر ئۆتۈپ، ئەتراپتا قاراپ تۇرغان كۈچلۈك ياردەمچىلەر ئۇنىڭ قولىدا تۇرۇپ، بۇلاردىن پايدىلىنىش يوللىرىنى تاپالمىدى"
ئەلىخان تۆرە ئاخىرىدا ياقۇپ بەگكە بولغان ئېچىنىشىنى بىلدۈرۈپ، مۇنداق دەيدۇ. " دېمەك 14 يىللىق دۆلەت باشلىقى، ئەگەر چىن ئىرادىلىك بىر سىياسىي قوماندان بولسا، قولىدا قانۇن-نىزاملىرى، قوراللانغان 40 مىڭغا يېقىن ئىسلام ئەسكىرى تۇرسا، ئۆز دۆلىتىنى كافىر دۈشمەنگە قانداق تاپشۇرۇپ بەرسۇن-ھە؟"
ئازابلىق مۇساپىدىن تۇغۇلغان ۋەسىيەت
ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي ئەينى ۋاقىتتا شۇنچە قۇدرەت تېپىپ، دۈشمەنلىرىنى قوغلاپ چىقىرىپ، ئۆز-ئۆزىگە خوجا بولغان بۇ ھاكىمىيەتنىڭ ياقۇپ بەگنىڭ ئەنە شۇنداق خاتاسى تۈپەيلىدىن قايتىدىن دۈشمەن تەرىپىدىن ئاخىرلاشتۇرۇلۇپ، ۋەتەننىڭ قايتىدىن مۇستەملىكىلىككە، خەلقنىڭ قايتىدىن قۇل قىلىنىش تەقدىرىگە دۇچار بولغانلىقىغا ئېچىنسىمۇ، ئەمما ئازادلىق يولىدىن قەتىي ئۈمىد ئۈزمەسلىكنى تەكىتلەپ، ۋەسىيەت تەرىقىسىدە بېيىتلىرى بىلەن بايان قىلىدۇ.
* ئۇيغۇرچە
© 2005 رادىئو فرەئە ئاسىئا
--------------------------------------------------------------------------------
ئايبەك09-01-2005، 09:28 پمئەلىخان تۆرە ساغۇنىينىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق ئەسىرى (14)
2005.09.01
تو ۋىئەۋ لىنكس ئىن تھىس فورۇم يوئۇر پوست كوئۇنت مۇست بە 1 ئور گرەئاتەر. يوئۇر پوست كوئۇنت ئىس 0 مومەنتارىلي. ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي
سابىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ رەئىس جۇمھۇرى ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىنىڭ ئاخىرىنى كۇچاردا قولغا ئېلىنىپ، ئاقسۇ تۈرمىسىگە يۆتكىلىشى جەريانى بىلەن تۈگىتىدۇ.

ئەلىخان تۆرە ئوخشاشلا شېڭ شىسەينىڭ جازاسىغا ئۇچرىغان ئىدى

ئەلىخان تۆرە ساغۇنىي 1937-يىلىنىڭ ئاخىرىلىرىدا كۇچاردا قولغا ئېلىنغاندىن كېيىن، بىر مەزگىل كۇچار تۈرمىسىدە تۇتۇپ تۇرىلىدۇ ھەمدە قاتتىق قىيىن-قىستاقلارغا ئېلىنىدۇ. ئەلىخان تۆرە ساقچىلارغا ئۆزىنىڭ كۇچارغا كېلىشىدىكى سەۋەبلەرنى چۈشەندۈرۈپ، ئۆزىنىڭ تېۋىپ ئىكەنلىكىنى، خوتەڭە ھىندىستاننىڭ دورىلىرىنى سېتىۋېلىش ئۈچۈن ماڭغانلىقىنى ئېيتىدۇ. بىراق، شېڭ شىسەينىڭ ساقچى دائىرىلىرىنىڭ قوللىرىدا ئەلىخان تورىنىڭ ماتېرىياللىرى تولۇق بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۇلار ئۇنى ئاقسۇدىكى باش ساقچى ئورگىنىغا ئەۋەتىدۇ.
ئەلىخان تۆرە كىتابىدا بايان قىلىشىچە، ئۇنى ئىككى ئۇيغۇر ۋە بىر قىرغىز ساقچى باشلىقى ئاقسۇغا يالاپ ئېلىپ بارىدۇ، يول ئۈستىدە ئۇنىڭ بىلەن بىرگە ئېلىپ مېڭىلغان تۇراخۇن ئىسىملىك ئۇيغۇر ئەلىخان تورىگە قېچىپ كېتىش تەكلىپىنى بەرگەن بولسىمۇ، ئەمما ئۇ ۋەزىيەتنىڭ ناھايىتى خەتەرلىك ئىكەنلىكىنى مۆلچەرلەپ، تەۋەككۈل قىلىشقا قوشۇلمايدۇ. ئەلىخان تۆرە ئۆزىنىڭ ئاقسۇ تۈرمىسىگە قامالغان ۋاقتىنىڭ 1938-يىلىنىڭ ئاۋغۇست ئايلىرى ئىكەنلىكىنى ئېيتىدۇ.
ئۇنىڭ بايان قىلىشىچە، 1937-يىلىدىن باشلاپ، 1938-1939-يىللىرى شېڭ شىسەينىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ھىمايىسى ئاستىدا خەلق ئۈستىدىن ئەڭ دەھشەتلىك تەررور ئېلىپ بارغان ۋاقىتلىرى بولۇپ، بۇ چاغدا جەمىيەتنىڭ ھەممە تەبىقىسىدىكى، ھەر خىل ئىدىيىدىكى ئادەملەر تۈركۈملەپ قولغا ئېلىنغان.
ئەلىخان تورىنىڭ يېزىشىچە، ئۇنىڭ بىلەن ئاقسۇ تۈرمىسىدە ياتقانلارنىڭ ئىچىدە، قازى، مۇفتى-ئەلەم ئاخۇنلاردىن باشلاپ، ئىمام ئاخۇن، مەزىن ئاخۇن قاتارلىق دىنىي ساھەنىڭ ئادەملىرى ھەمدە ھۆكۈمەت ئۈچۈن ئىشلىگەن شاڭيو، بەگ، يۇرت ئاقساقىلى قاتارلىقلارمۇ بار ئىدى. ئەلىخان تۆرە بۇلارنىڭ ھەممىسىنى ھېچ ئىشتىن خەۋىرى يوق قارا -قوساق ئادەملەر ئىدى دەپ تەرىپلەيدۇ.
ئەلىخان تۆرە ئاقسۇ تۈرمىسىگە قامالغان ۋاقىتتا شېڭ شىسەي پۈتۈن ئۇيغۇر دىيارى بويىچە قولغا ئېلىش ۋە ئۆلتۈرۈشنى باشلىغان بولۇپ، بۇ قىرغىنچىلىقتا خوجا نىياز ھاجىم، سابىت داموللا قاتارلىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنى قۇرۇشقا قاتناشقانلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك ئۆلتۈرۈلدى. ھەتتا شېڭ شىسەي بىلەن بىرلىشىپ، ئۇنىڭ ھۆكۈمىتى ئۈچۈن خىزمەت قىلغانلارمۇ ساق قالمىدى. شېڭ شىسەينىڭ قولىدا ئەينى ۋاقىتتا 100 مىڭدىن ئارتۇق ئادەمنىڭ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدە ئۇچۇرلار بار بولسىمۇ، ئەمما بۇ ساننىڭ بۇ مەلۇماتتىن خېلىلا كۆپ بولۇشى مۆلچەرلىنىدۇ.

"تۈركىستان قايغۇسى" نىڭ 2-كىتابى نەشىرگە تەييارلانماقتا

شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى ئەلىخان تورىنىڭ "تۈركىستان قايغۇسى" ناملىق كىتابىنىڭ ئاخىرقى بەتلىرى ئاقسۇ تۈرمىسىدىكى ئىشلار بىلەن ئاخىرلىشىدۇ. ئەمما ، كىتابنىڭ ئاخىرقى سۆز قىسىمدا كىتابنى نەشىرگە تەييارلىغان ئەلىخان تورىنىڭ نەۋرىسى ئۇۋايىسخان ئەلىخان تورىنىڭ نېمە ئۈچۈن بۇ كىتابنى شۇ يەردە توختاتقانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ، ئەلىخان تورىنىڭ ئۆزىنىڭ ئاقسۇ تۈرمىسىدىن قانداق چىققانلىقى ۋە قانداق قىلىپ، غۇلجىغا كەتكەنلىكى شۇنىڭدەك مىللىي ئىنقىلابنىڭ باشلىنىشى ۋە جەريانى ھەققىدىكى بەزى بىۋاستە ئۆزى بىلىدىغان ئىشلارنى ئوغلى ئاسىلخان تورىگە سۆزلەپ بەرگەنلىكىنى ئەمما، ئۇنى تېخى رەسمى كىتاب شەكلىگە كەلتۈرۈشكە ئۈلگۈرمەي، 1976-يىلى، 29-فېۋرال كۈنى ۋاپات بولغانلىقىنى بايان قىلىدۇ.
ئەلىخان تۆرە پەرزەنتلىرىگە ئاخىرقى ۋەسىيەت تەرىقىسىدە " تۈركىستان قايغۇسى" نى رەسمى كىتاب قىلىپ چىقىرىپ، ۋەتەن بالىلىرىغا يەتكۈزۈشنى پەرزەنتلىرىدىن تەلەپ قىلىدۇ ھەمدە بۇ كىتابنىڭ ئۇيغۇرچە، ئۆزبېكچە، قىرغىزچە تىللاردا نەشىر قىلىنىپ، تۈركىستان پەرزەنتلىرىنىڭ ئۇنىڭ قالدۇرغان ۋەسىيەتلىرىدىن ساۋاق ئېلىشىنى ئۈمىد قىلىدىغانلىقى بىلدۈرىدۇ.
تۈركىستان قايغۇسى ناملىق بۇ كىتابنى نەشىرگە تەييارلىغۇچى يەنى ئەلىخان تۆرىنىڭ نەۋرىسى ئۇۋايىسخان ئەپەندىنىڭ ئوتتۇرىغا قويۇشىچە، ئۇلار ھازىر ئەلىخان تۆرىنىڭ 1946-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتىكى پائالىيەتلىرىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان " تۈركىستان قايغۇسى" نىڭ 2-كىتابىنى يورۇقلۇققا چىقىرىش ئۈچۈن تىرىشىۋېتىپتۇ. (تۈگىدى) ( ئۈمىدۋار)